Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының қалыптасуы

ЕҚЫҰ – қауіпсіздікті қолдайтын ұйымдардың ішіндегі ең ауқымдысы, ең жас және тұрақтылыты қолдау аясындағы потенциалы жоғары ұйым. ЕҚЫҰ қауіпсіздікке байланысты сұрақтарды кеңінен қамтиды, олардың негізгісі: адам құқығы мен бостандығын қорғау, сонымен қатар экономика мен экология саласындағы ынтымақтастық және саяси, әскери сұрақтар да маңызды болып табылады ЕҚЫҰ – ң негізгі мақсаты осы сұрақтардың шешімін табу.

ЕҚЫҰ-ның басқа еуропалық қауіпсіздік институттарынан бірегейлігі – оның БҰҰ Жарғысының VІІІ Тарауының астарындағы өңірлік келісім болып табылатын Еуропадағы қақтығыстарды ескертудің алдын алудың, дағдарыстарды реттеудің және қақтығыстардан кейін қалпына келтірудің басты құралы ретінде құрылған бірден-бір ұйым екендігінде. Бірақ, ЕҚЫҰ-ның қызмет көрсету аймағы тек Еуропамен ғана шектелмейді, бейнелеп айтар болсақ, бұл ұйымның қызмет аясы “Ванкуверден Владивостокқа” дейінгі аралықты қамтиды. [1,б.41]

ЕҚЫҰ-ның қаруландыру және қарусыздандыру әрекететін бақылау саласындағы мүмкіндіктері және оның экономикалық, әлеуметтік ынтымақтастыру саласындағы рөлі, адам құқығының қорғалуы қарастырылды. Осыған қарамастан кейбір зерттеушілердің айтуы бойынша ұйымның қаржылық, институционалды және ұйымдастырушылық мүмкіндіктері ұйымға қатысушылардың барлық қауіп түрлерінен қорғау кепілдігін қамтамасыз етуде жеткіліксіз деп қаралды. Қауіп түрлерінің келесі типтері анықталды:

- «Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі кеңесі барлық мемлекеттерді қамтиды, бірақ осыған қарамастан іс-жүзінде тиімді шешімдерін қабылдауға қабілетсіз»;

«Негізінен жалғыз ұйым осындай кепілдеме бере алады ма, және жаңа жүйеде басымды орын ала алады ма? Менің ойым бойынша жауап біртекті – бола алмайды».

Осыған қарамастан не себепті ЕҚЫҰ-ның қалыптасуы Еуропа үшін қауіпсіздік ұйымы ретінде маңызды орын алады?

Біріншіден, жаңа қауіпсіздік концепциясын іске асыру үшін алғашқы қадамдарын бастау қажет, ал олар барлығына ортақ. ЕҚЫҰ қағидаларына жататындары:

- демократия;

- адам құқықтарын қорғау;

- заң ұлықтылығын сақтау;

- нарықтық экономика,

- әлеметтік әділеттілік және қоршаған ортаны сақтаудағы жауапкершілігі, бұл ұғымдар барлық қатысушы мемлекеттер арасында түсінігін табады.

Екіншіден, ЕҚЫҰ-ның негізі – барлық қатысушы мемлекеттер арасында тепе-теңдікті сақтау, бұл барлық мемлекеттерді бірдей орынға қояды, мұнда олардың экономикалық-әлеуметтік даму деңгейі қарастырылмайды, осыдан бұл жағдай кең пікір таласуға, оның ішінде экономикалық мәселелер бойынша пікір алмасуға мүмкіндік береді.

Үшіншіден, әскери одақ тек жеке мемлекеттің әскери күшін біріктіретіндіктен, ортақ жауға қарсы қауіпсіздікті толығымен қамтамасыз ете алмайды. Өз алдында бірігу үшін қарсылас жау өзіне одақтастар іздейді, бұл ірі топтар арасында ауызбіршілікті бәсеңдетеді. Қоғамдастар ұлттық мұраны негізге ала отырып, өздерінің белсенділігімен жеке мүдделерінің бірігуіне әкеледі, осыдан сенімділік пен айқындылық туындайды. Осыдан бұл қоғам қарулы емес құралдарға толығымен сүйенгендіктен олар ұйымдастырылған агрессияға қарсы шыға алмайды. Олар қоғамдас елдердің құлдырау кезінде әлсіз, сондықтан арты соғысқа әкеледі.

Төртіншіден, ЕҚЫҰ – жалпы еуропалық жалғыз қауіпсіздік ұйымы. 1990 жылдардан кейін ұйымның мүмкіншіліктерін арттыратын жаңа құрылымдары пайда болды. Оған Тұрақты кеңес, Варшавадағы адам құқығы және демократиялық институт Бюросы, қайшылықтырды болдырмау орталығы және аз ұлттар ісі бойынша Жоғарғы комиссар жатады.

Сонымен қоса олар Батыс Еуропадағы көпшілік қақтығыс орындарына бақылаушы топтарды жіберді, олар дау-дамайды бейбіт жолмен шешу үшін және барлық орын алған жағдайларды анықтау мақсатында қызмет етті. Сонымен бірге ЕҚЫҰ «аймақтық келісім» бойынша БҰҰ жарнасының сегізінші бөліміне сәйкес глобалды қауіпсіздік ұжымы жүйесіне енгізілген. Бірақ бұл шаралардың көпшілігі әсерсіз. [2,б.65]

ЕҚЫҰ бастапқыда өз жұмысын Хельсинскиде АҚШ, Канада және Еуропа елдерінен барлығы 33 мемлекет мүше болып табылатын ұйым ретінде, яғни Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ) болып құрылудан бастады. 1975 жылғы 1 тамызда халықаралық ынтымақтастықтың жаңа қағидаттарының негізін салып, қорытынды актіге қол қойды. Еуропадағы қауіпсіздік және ынтмақтастық кеңесі “қырғи қабақ соғыс” кезеңінде бір-біріне қарсы тұрған блоктар арасындағы келіссөздер мен консультациялар жөніндегі форумның қызметін атқарды.

Еуропадағы жан-жақты қамтитын қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру идеясының өзі бірнеше ғасырлар бойы билеп келе жатыр. Аббат Сан-Пьер 1713 жылдың өзінде-ақ «Еуропада мәңгілік бейбітшілік орнату» жобасын ұсынған. Бұл жоба бойынша Еуропа мемлекеттері арасында одақтық келісімдер жасалады, сонымен қоса территориялық даулардан бас тарту және барлық келіспеушілік сұрақтарын халықаралық үш жақты сотта қаралу көзделді. [8,б.17]

Француз ойшылы, жазушы Жан Жак Руссо барлық қиындықтарды жеңу Еуропа Республикасын құру деп түсіндіргенімен, Еуропаның ол кезде бірігуге дайын еместігін іштей білетін. Ресей империясының белгілі ойшылы С.Ю.Витте Еуропада бейбітшілік пен қауіпсіздікті орнату үшін, Ресей, Франция және Германия мемлекеттерінің арасында Ұлы Одақ құру деп түсіндірді.

Жалпыеуропалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету аумағындағы кейбір ойлар 1814-1815 жылдары Вен конгресінде де талқыланған болатын. Осы ойларды іске асыру 1815 ж қыркүйекте Ізгі Одақтың құрылуынан бастау алды. Одақтың негізгі мақсаты әлемдік тәртіптің беріктілігі мен тұрақтылығын бақылау еді, себебі Еуропалық монархия қорқынышты үрейді ең алдымен ішкі төңкерістен көрді.

1919 ж Ұлттар Лигасының құрылуы Еуропадағы қауіпсіздік жүйесінің қалыптасуының әрекеті болды. Бұл ұйымның іс-әрекетінің негізі ретінде қаралған қағидалар әсерсіз еді, сондықтан мемлекетаралық қайшылықтардың реттелмеуі және агрессияға қарсы әсерлі әдістерінің болмауы, құрылғаннан-ақ тұрақсыз екені уақыт сынынан өтпегенінен көрінді.

Екінші дүниежүзілік соғыс бейбітшілікті сақтау мен агрессияға қарсы тұрудың қажет екенін көрсетті. Бұл ой Біріккен Ұлттар Ұйымының 1945 ж жарғысында өз орнын алды. БҰҰ-н құру барысында Ұлттар Лигасының қайғылы іс-әрекеті ескерілді. Нәтижесінде ұжымдық қауіпсіздіктің негізі болатын әмбебап халықаралық ұйым пайда болды. БҰҰ-ң жарнасының сегізінші бөліміне сәйкес әлемдік бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдайтын және аймақтық қауіпсіздіктің мәселелерін шешетін, сонымен қатар БҰҰ-ң тірегі болатын аймақтық ұйымдарды құру көзделген болатын.

Басқа да елдер әсіресе КСРО БҰҰ-ң декларациясы шарттарының аясындағы ұсыныстарына, оны шынайы жүргізу жолдарына белсенді қолдау көрсетті. Берлинде өткен АҚШ, Ұлы Британия және Франция министрлері кеңесінде (25 қаңтар-18 ақпан 1954 ж) кеңестер жағынан Еуропада 50 жыл аралығына ұжымдық қауіпсіздікті орнату туралы келісім шарттың жобасы ұсынылды, оған барлық еуропа елдерінің қолдары қойылғанда, тұрақты жұмыс жасайтын ұйымдық құрылымына сүйенетін еді. Ұсыныс бойынша батыс елдері, Германия демократиялық Республикасын мойындағанымен, Германия Федеративтік Республикасын Солтүстік атлантика ұйымы мүшелігіне бөгет болды деп санады. Сонымен атар еуропалық қауіпсіздік мәселелерін шешуде, батыс блогы атынан Америка Құрама Штаттары қолайсыз деп табылды. Ал Венгрияда, Польшада белгілі оқиғалар орын алғандықтан және Берлин қабырғасы көтерілгендіктен жалпы жоба ұмытылды.[4,б.26]

Алпысыншы жылдардың екінші жартысында қайшылықтар басылғандықтан, Батыс пен шығыс арасында байланыстар жаңғырғандықтан, КСРО жан-жақты Варшава келісім шарты ұйымының атынан ұсыныс жасады, онда еуропа қауіпсіздігі сұрақтары бойынша жиналыс өткізу туралы, ол жерде салтанатты түрде еуропада орнатылған шекараларды растайтын және Батыс пен Шығыс арасында кеңінен экономикалық және саяси байланыстардың негізін қалайтын ұсыныстың (құқықтың сипаты бар) қабылдануы қаралған.

1969 ж бұл ұсынысқа сақтықпен қарайтын НАТО, осындай жиналысқа белгілі шарттар бойынша қатысуға дайын екенін білдірді. Оған келесі жағдайлар жатады: АҚШ пен Канаданың толық мүшелігі, Берлин құқықтық статусының расталуы, Еуропада ядролық емес қарусыздандыру мәселелерін талқылау және адам құқытары сұрақтарын жиналыс тәртібінде қарау.

1970 жылдардың басында келіспеушіліктер шешілді, Кеңес одағы АҚШ пен Канада жиналысына қатысуына келісім берді. Берлин бойынша төртжақты келісімге қол қойылды, келісім бойынша ГФР, ГДР, Польша, Чехославакия және Кеңес Одағы арасында шекаралардың мәңгі сақталуы және күшті пайдаланудан бас тарту туралы шарттар жасалды. КСРО мен АҚШ арасындағы стратегиялық (ОСВ 1) қарулануды шектеу туралы келісімсөздің басталғаны және Р.Никсон мен Л.И.Брежневтің 1972 ж мамыр айындағы кездесуінің жоғары деңгейде өтуі қолайлы жағдайлар туғызды.

Алғашқы келіссөздері 1972 ж 22 қарашада Хельсинки (Диполи) қаласында орын алды да 1973 ж 8 сәуірде Хельсинкиде қорытынды кеңес ұсыныстары қабылданған соң аяқталды («Көк кітап» атымен белгілі), мұнда үш кезеңде жүргізілетін жиналыстың практикалық аспектілері егжей-тегжейлі анықталған, олар: оның күн тәртібі, қатысушылар құрамы, жүргізілу орны, мерзімді және ережелі қаржыландыру тәртібі. Жиналыстағы шешім қабылдау әдістері ретінде қорытынды ұсыныстардың консенсус қағидасы бекітілді.

ЕҚЫК (Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық кеңесі) алғашқы келіссөз жүргізу кезеңі Хельсинкиде 1973 ж шілде айының 3 мен 9 аралығында өткізілді, 35 мемлекеттің сыртқы істер министрлері қатысты, оның ішінде барлық Еуропа елдері (Албаниядан басқа), Америка Құрама Штаттары және Канада болды, «Көк кітапты» бекітті және өз үкіметтерінің Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық бойынша пікірлерін ортаға салды. Келіссөз жүргізілгенде кең ауқымды қатысушылардың болуы сол кезден-ақ ЕҚЫК-ң блоктар аралық сипатын білдірді. Ол туралы Хельсинки қорытынды кеңес ұсыныстарында айтылған ережелердің 1- бабында былай деген: «Жиналысқа қатысқан барлық мемлекеттер дербес және тәуелсіз мемлекет ретінде, теңдей қатысады. Жиналыс қарулы одақтардан тыс жүргізіледі».[5,б.56]

Екінші кезең 1973 ж 18-қыркүйектен бастап, 1975 жылдың 25-шілдесіне дейін Женевада өтті, ол жиналыстың қорытынды құжаттарымен жұмыс жүргізілуге арналды.

Үшінші кезең ЕҚЫК келіссөздерінің 1975 ж 1-тамызда Қорытынды актіге қол қоюымен аяқталды, ол мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастарды дамытудағы үлесті салмақ еді және халықаралық қайшылықтарды шешуге бет бұрды.Сол 1975 ж қол қойылған Хельсинки келісім шарты аясында дипломатиялық қатынастарды дамыту жалғасын тапты.

Осылайша «Хельсинки процесі» басталуының негізі қаланды, ол жалпы Еуропа үшін сол кезде алғанда қолайлы қауіпсіздік моделінің шет жағасын белгілеу амалдарының бірі болды.

1975 ж Еуропа қауіпсіздік және ынтымақтастық кеңесінің Қорытынды актіге қол қоюы екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде қалыптасқан саяси және территориялық нәтижелерін бекітті, жалпы Еуропалық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру жолында маңызды қадам болып табылды, Батыс пен Шығыстың ядролық теңдігін сақтау бойынша қалыптасқан жағдайлардың жауабы ретінде қаралды. Егер «Үшінші елде» қарулы қақтығыстар шектелген және локалды болып келсе, Еуропада «темір тормен» бөлінген қарсылас қарулы блоктар арасында кез-келген ірі, көлемді күшпен таласу адамзатты ұжымдық өзін-өзі өлтіру қаупіне әкеледі. Осыдан Еуропа мемлекеттерінің және АҚШ пен Канаданың континентте өздерінің жүріп-тұру ережелерін қалыптастыру шешімі қабылданды.

Хельсинки қорытынды актісі он қағиданы бекітті («Хельсинки ондығы» деп аталды), маңыздылығы өте жоғары саналды, оларды қатысушы мемлекеттер мойындауға міндеттенді, барлық қатысушы мемлекеттерге, олардың саяси экономикалық және әлеуметтік жүйесіне және олардың шамасы, географиялық орналасу жағдайына, экономикалық даму сатысына қарамастан қағида бәріне бірдей. Әрбір бектілген декларация баптарын қатысушы мемлекттер құрметпен қарауға міндеттенді. «Хельсинки ондығы» келесі қағидалардан тұрады:

1. Тәуелсіздік теңдігі, тәуелсіздікке тән құқықтарын қадірлеу

2. Күшті немесе қауіптену күшін пайдаланбау

3. Шекараның сақталуы

4. Мемлекеттің территориялық бүтіндігі

5. Келіспеушіліктерді бейбіт жолмен реттеу

6. Ішкі істерге араласпау

7. Адамның құқықтарын және бостандық негіздерін қадірлеу, оған еркін ойлау, дінге берілу, өзіндік көзқарастары мен ар-ұят бостандығы жатады

8. Ұлттардың теңдігі және өз тағдырын шешу құқықтары

9. Мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық

10. Халықаралық құқықтары бойынша міндеттерін адал орындау

Іс – жүзінде «жасырын соғыс» толығымен аяқталмастан бұрын қабылданған Хельсинки қағидаларының маңызы зор болды, себебі олар жай ғана БҰҰ-ң жарлығының негізгі жағдайларын қайталамай, сонымен бірге оны дамытатын, Еуропа континентінде қатысушы мемлекеттердің бейбіт өмір сүру жолдарын толығымен ашып көрсетті. [6,б.61]

ЕҚЫК Қорытынды актісінде істі жүргізу салалары бекітілген, олар толығымен мемлекетаралық қатынастар шеңберін қамтиды және Хельсинкиде «қоржын» атауына ие болды. Ал қазіргі кезде «өлшемдер» деп аталады.

Бірінші қоржынға, яғни әскери саясат өлшеміне – саяси қауіпсіздігі және қару-жарақтарын бақылау, қайшылықтардың алдын алу және оларды шешу сұрақтары жатады.

Екінші қоржынға, яғни экономика-экологиялық өлшеміне – экономика, ғылым, техника және қоршаған ортасаласындағы қарым қатынастар бойынша мәселлерін қамту жатады.

Үшінші қоржынға, яғни адамдық өлшеміне – гуманитарлық және басқа да (ақпараттар, мәдениет, білім беру) саласын, сонымен бірге адам құқықтары бойынша ынтымақтасуы жатады. [7,б.58]

Осылай келе Қорытынды акт Батыс пен Шығыс арасындағы тіресу жағдайында компромис болып, екі блок мемлекеттері арасында ұзақ мерзімді ынтымақтасу негіздерін қалады, бірақ олар сол кезде алаңдаушылық білдіруімен болды. Көптеген Еуропа елдерінде екіжақты келісім шарт пен мәмлелер міндетті түрде қорытынды актіне сілтемеушілік беріліп қол қойылған. Ынтымақтастық бойынша екіжақты комиссиялар құрылған, әр-түрлі бағытта жалпыеуропалық жиналыстары өткізіле басталды.

Кеңес Одағында шетелдіктердің келуін, шетел журналистерінің жұмыстарын және т.б. жеңілдететін жағдайлар мен нормативтік актілер қабылданды. Қабылданған құжаттар Еуропа мемлекеттері қатынастары арасындағы қалыптасқан терең сенімсіздіктерін жоймады, бірақ та оларды шешу жолының жаңа амалын ұсынды. Құжаттың басты кемшілігі ретінде қаралатыны онда тек саяси жағдайлардың болуы және оны орындамау немесе бұзуға қарсы шаралар қарастырылмаған.

Еуропа қауіпсіздік және ынтымақтастық кеңесінің екінші кезеңі ХХ ғасырдың 90 жылдарын қамтыды.80-90 жылдар аралығында Еуропада фундаментальді саяси өзгерістер жүрді, жасырын соғыстан шығуға алдын – ала сілтемелері туындады. 1989-1990 жылдары Орталық және Шығыс Еуропа елдерінде саяси биліктің ауысуы және Германияның бірігуі, Варшава келісім шартының тарауы және 1991 ж Кеңес Одағының тарқауы әлемнің биоөрістік жүйесінің жойылуына әкелді. Әлемдегі саяси күштердің орындарының ауысуына байланысты Еуропа үкіметі алдында Шығыс Еуропа қауіпсіздік саласында қалыптасқан вакумды толтыруға бағытталған және еуропа қатынастары тұрақтылығын қамтуға арналған құрылымын қалыптастыру міндеттері жүктелді. Бұл мақсатқа жетуге қатысты әр - түрлі қолайлы жолдардың түрлері айтылды.

80 жылдардың соңында Кеңес Одағы «жалпы Еуропа үйі» жобасын ұсынды, оның мағынасы Еуропада «жан-жақты ынтымақтасу негізінде жаңа мемлекетаралық қатынастар түрін қалыптастыру еді». «Қайта құру» КСРО-да саяси ойлары өзгеріске ұшырады, жасырын соғыс дәуіріне тән болған идеологиялық және әскери саясаты қайшылықтарын шешуге бағытталған негіздерін қалыптастырған. Сол кезде-ақ ЕҚЫК-сін «Еуропалық БҰҰ» түріне ұқсастырылып өзгерту ойы кең көрініс алды, Ол түгел еуропа үшін шекарасыз кеңістік орнатып майдансыз қауіпсіздік жүйесі қызмет көрсететін құрылымды қарастырды. [8,б.62]

Жаңа Еуропалық тәртіпті орнатуда 1989 ж Франция президенті Ф.Миттеранның ұсынған кеңейтілген Еуропалық конфедерациясы туралы ой-пікірі маңызды орын алды, бейбітшілік пен қауіпсіздік ісі диалогын сақтауда олардың жаңа мүмкіндіктеріне қол жеткізу үшін континенттегі барлық мемлекеттері ынтымақтасуын қажет етеді. Сонымен бірге Франция пікірі бойынша, бұл конфедерация Еуропа одағынсыз құрылу мүмкін емес, ол барлық еуропалықтар үшін «тарту өрісі» ретінде қаралады. Ол өз іс-әрекетінде икемділік пен прагматизм жолын ұстауын қажет етеді, ешбір жағдайда басқа институттар қызметтерін алмастырмай және аймақта қалыптасқан басқа да ынтымақтастық түрлерін жоққа шығармауы тиісті. Болжау бойынша конфедерацияға қатысушы мемлекеттерде демократия дамуы және тұрақтылық деңгейі міндетті түрде біркелкі болуы шарт емес, өйткені бұл жаңа құрылымның негізгі мақсаты осындай айырмашылықтар арасында пайда болатын мәселелерін шешу.

Солтүстік Атлантикалық Одақ өз алдында «Еуропадағы барлық ұлттар арасында жаңа қатынастар» құрылуы туралы ниетін жариялады. 1990 ж альянсқа қатысушы мемлекеттері саммитінде қабылданған Лондон декларациясында ұйымның жұмысының саяси бөлігін күшейту туралы жағдайлары бекітілген. Жасырын соғыс жылдары жаулары болып келген шығыс Еуропа елдеріне альянс «достық қол ұшын» бере бастады. [10,б,22]

1990 ж 19-21 қараша айында Парижде өткен ЕҚЫК-не қатысушы елдердің басшылары мен үкіметтерінің арнайы жиналысы Еуропада жасырын соғыстың өше бастауының алды болды. Бұл жиналыс аясында өткен алғашқы «жоспардан тыс» отырысы болды, өйткені Венада қабылданған шешімге сәйкес, келесі жоғары деңгейдегі кездесу 1992 ж Хельсинкиде өтуі тиісті еді. Оған Еуропадағы қарқынды саяси өзгерістер итермеледі, осыдан соң ЕҚЫК жүйесінде құрылымдық қайта құрылуы болды, саяси процестерге әсер ететін, шынымен тиімді қызмет етуші ұйым ретінде тарихи мүмкіндігі қалыптасты.

Саммитте қабылданған жаңа Еуропаға қатысты Париж хартиясы құжаттары, 22 елдің келісілген декларациясы, Еуропадағы жай қарулы күштер туралы келісім шарты, идеологиялық, саяси, ұйымдастырушы және әскери алдын ала жағдайын тудырды, ол Еуропада келешекте ЕҚЫК аймақтық қауіпсіздік құрылымына айналды.Еуропадағы «Шығыс» және «Батыс» бастапқы географиялық мағынаға ие бола бастады. [11,б.59]

Еуропадағы Батыс –Шығыс сызығы бойынша блоктың аяқталуы, сонымен қоса жасырын соғыс заманының өтуі де, өкінішке орай Еуропа континентінде тұрақтылық пен беріктікті қамтамасыз ете алмады. Тоқсаныншы жылдардың басында Еуропа қауіпсіздігінде жаңа қауіптер туындай бастады. Оның бәрі ең алдымен Югославияның, Кеңес Одағының тарауынан басталды, территориялық келіспеушіліктердің өршуі, коммунистік елдердің экономикалық жағдайларының нашарлауы қауіптің басталуына себеп болды. Кеңес одағы мен Югослаияның құлау негізінде пайда болған көптеген елдер ЕҚЫК-ң құрамына кірді.Сондықтан 90 жылдардың басында жиналыстың басты міндеті қайшылықтардың алдын-алу, мемлекетаралық келіспеушіліктерді бейбіт жолмен шешу болды. Қарулы қақтығыстар мен адам өлшемін бақылауда жиналыстың маңызды әрекеті болды. [12,б.59]

1991 ж 10-қыркүйек пен 4-қазан аралығында ЕҚЫК-ң адамдық өлшемінің 4 қорытынды конференциясы өтті. Онда адам құқығына, бостандығына, демократияға, және заңдылыққа байланысты мәселелер қаралды.

Ал 1992 ж Хельсинкидегі жиналыс өте жоғары деңгейде өтті. ЕҚЫК-ң форумнан трансаймақтық ұйым болуына бастау болған «уақыт үзілісін шақыру» құжаты қабылданды. Хельсинки саммитінде ЕҚЫК-ң төрағалық лауазымы бекітілді, ол жиналыстың іс-әрекеті туралы сұрақтарға, ондағы мәселелерге байланысты консультациялар беріп отыруы тиіс еді.

Стокгольм кездесуінде (14-15 желтоқсан 1992 ж) ЕҚЫК-ң бас хатшысы лауазымы бекітілді.

1993 ж министрлер кеңесінің Римдегі кездесуінде ЕҚЫК-ң күнделікті оперативтік мәселелерін шешетін Тұрақты комитеттің құрылуы туралы шешім қабылданды.

Ал 1994 ж желтоқсанда Будапештте өткен кездесуде ЕҚЫК мүшелері ХХІ ғасырда қауіпсіздіктің моделі қандай болу керек екенін талқылады.Мұндай модель құру үшін ЕҚЫК-ң ұйымға айналуы керек еді. Қатысушы мемлекеттер ЕҚЫК аймағында соғыс әрекетерінің тұтануы тоқтамағанын, адам құқықтарының бұзылуын айтып өз реніштерін білдірді. Будапешт саммитінде «қауіпсіздіктің соғыстық-әлеуметтік аспектілеріне қатысты өткізілу кодексі» бекітілді.Ақыр соңы қатысушы мемлекеттер ЕҚЫК-ң рөлінің өсуі ЕҚЫК-н Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына өзгерту деп тапты. ЕҚЫК ЕҚЫҰ-на ауысқанымен оның іс-әрекеті, институттары өзгермейді деді.

Осы Будапештегі саммитте 1995 жылдың 1-қаңтарынан бастап ЕҚЫК-ін өзінің жарнамасы және құқықтық базасымен бірге Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына (ЕҚЫҰ) ауыстыру туралы шешім қабылданды.

ХХІ ғасырдың қауіпсізідік моделдерін талқылау 1995 ж желтоқсанда ЕҚЫҰ-ң Лиссабон саммитінде жалғасын тапты.Лиссабон кездесуінде «ХХІ ғасырдағы Еуропа үшін қауіпсіздіктің жалпы және кең ауқымды модельдері» декларациясы қабылданды.

1995-1996 жж «Үш шоғырлас шеңберлер» сценариі жасалды, осыған сәйкес «шағын шеңбер» Батыс Еуропа Одағы, «орта шеңбер» Солтүстік Атлантика Одағы және «үлкен шеңбер» Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық ұйымы араларында тығыз әрекеттесуі қарастырылған.

Лиссабон саммитіндегі мәселелер 1999 ж ЕҚЫҰ-ң Стамбул саммитінде жалғасын тапты.Осы саммитте ХХІ ғасырдың қауіпсіздік моделдерін талқылау қорытындысы жасалды және Еуропа қауіпсіздігінің Хартиясы қабылданды.. Сонда 30 қатысушы мемлекеттер Стамбул декларациясын қабылдап, Еуропадағы қарулы-күштер келісім құжатына қол қойды. [12,б.162]

Барлық қатысушы мемлекеттердің басшылары демократиялық, біртұтас, ЕҚЫҰ құру туралы жария етті. Ондағы қатысушы мемлекеттер бір-бірімен бейбітшлікте тұрады, ал адам мен қоғам бостандықта, қайта өрлеуде, қауіпсіздікте. Бұл мақсатқа жету үшін келесі қадамдарды қабылдау керек еді:

Қаупсіздік платформасын қабылдау, ол ЕҚЫҰ-мен басқа да дүниежүзілік ұйымдардың байланысын нығайту мақсатында ынтымақтастыққа негізделген;

Бейбітшілік сақтау жолдары бойынша, ұйымның қауіпсіздікке деген көзқарасын ашып көрсету бойнша ЕҚЫҰ-ң рөлін дамыту;

Жедел экспертті көмек көрсету және ынтымақтасу топтарын құру, ол ЕҚЫҰ-ың жергілікті орындары көмек сұраған жағдайда тез жауап беру түрінде ірі масштабты азаматтық операцияларын жүргізуге мүмкіндік береді;

Заңның басымдылығын сақтауға және құқықтық тәртіпті реттеуге көмектесу мақсатында полиция іс әрекеттерін кеңейту;

ЕҚЫҰ операцияларын тез орындау және жоспарлау мақсатында оперативтік орталық құру;

ЕҚЫҰ айналасындағы әлеуметтік кеңес беру процесін күшейту, ол ЕҚЫҰ Тұрақты кеңесі тұсында Әзірлеу комитетін тағайындау жолымен іске асырылады;

2000 ж кездесу Венада өтті, онда «Оңтүстік Шығыс Еуропадағы ЕҚЫҰ рөлі туралы» декларациясы қабылданды және оның шешімі бойынша адамдарды сатумен күресу, жеңіл және ату қаруларын заңсыз айналымын шектеу туралы құжат мақұлданды. Негізгі баптары бойынша министрлер арасында ауызбіршілік болмағандықтан, қорытынды жалпы саяси құжаты қабылданбады – министрлер декларациясы.

2001 жылғы кездесу Бухарест қаласында өтті. Кездесу қорытындысы бойынша министрлік декларациясы қабылданды, онда терроризммен күресу бойынша іс-жүргізу жоспары, саяси диалог жүргізу форумы ретінде ЕҚЫҰ рөлін күшейту туралы құжаты, аймақтық мәселелері бойынша үндеу. [16,б.5]

2002 жылдың 12-маусымында Халықаралық Лиссабон конференциясы өтті, «Терроризмді болдырмау және онымен күресу туралы» қорытынды құжаты қабылданды, онда терроризмге қарсы тұру кезінде халықаралық және аймақтық ұйымдардың рөліне баға берілді.

2003 жылдағы кездесу Нидерландының Маастрихт қаласында өтті. Әскери - саяси қауіпсіздік саласында шешімдері бекітілді (артық қару-жара қорларын жою, жылжымалы зенитті-зымыран кешендерінің таралуын бақылау, жеңіл және ату қарулар саласында бақылауын жақсарту туралы). 2003 жылдан бастап Ресей және көптеген ЕҚЫҰ мүшелерімен түсінбеушіліктер орын алғандықтан, саяси декларациялар қабылданбады. Маастрихте АҚШ мемлекеттік хатшысы Колин Пауэлл Ресей 1999 ж Стамбул келісімдерін (Приднестровья және Грузиядан өз әскерлерін шығаруы) орындауға міндетті және бұл жағдай декларацияда көрсетілуге тиіс деп мәлімдеді.Ресей құжаттың қабылдауына жол бермеді.[13]

2004 жылғы кездесу София қаласында өтті және ол Украинадағы «сарғылт төңкеріспен» тұтас келгендіктен “Қорытынды құжат” тағы да қабылданбады.

2005 жылы Любляне (Словения) қаласында өткен шетел министрлер басшыларының кеңесі нәтижесіз аяқталды, қорытынды декларация қабылданбады.

Ресей мен басқа да ЕҚЫҰ мүшелері арасында тартыстар жалғасын алды, онда Приднестровьядан әскерлерін шығаруын талап етеді және коммерциялық емес ұйымдар туралы заң жобасы қабылдануы айыпталады. Бұл жоба бойынша мемлекеттік бақылау күшейтіледі. Ресей өз алдында ЕҚЫҰ жұмысына сын айтумен сөз қайтаруда. Соңғы кездері ЕҚЫҰ бақылаушылары өз іс-әрекетінде ТМД қатысушы мүшелері арасында жүргізілетін сайлау мониторингін объективті емес деп көрсетті.

2006 жылдың 5-желтоқсанында өткізілген ЕҚЫҰ кездесуінде Сергей Лавров алғаш рет, егер ұйым өз іс-әрекетін жүргізуде адам құқықтарын қорғау мониторингісінен әскери - саяси және экономикалық ынтымақтастыққа назарын аудармаса, Ресейдің мүшеліктен шығуы мүмкін екенін мәлімдеді.

2007 ж қазан айында Ресей, Армения, Белорусия, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан ЕҚЫҰ жұмысына резолюция жобасын ұсынды. Оған сәйкес демократиялық институттар және адам құқығы бойынша бюросы жұмысына шектеу қойды. 30 -қарашада ЕҚЫҰ саммит жұмысы қорытындысы бойынша бұл резолюция қабылданбады.

2007 жылдың 1-қаңтарынан бастап Испания шетел және ынтымақтастық министрі Мигель Анхель Морантинос төрағалық лауазымына ие болды.

Ал 2008 жылдан бастап Финляндия шетел және ынтымақтастық министрі Александр Стубб төрағалық лауазымын қабылдады.

Соңғы министрлер кеңесі 2008 ж 29-30 қарашада Мадрид қаласында өтті. Онда ЕҚЫҰ төрағалық ету лауазымына 2009 ж –Греция, 2010 ж – Қазақстан, 2011 ж –Литва мемлекеттері бекітілді.

ЕҚЫҰ жұмысын ашып көрсету үшін келесі бөлімде оның құрылымы мен қызметтеріне дәлірек тоқталамыз.