Тұтынушы мінез-құлқының негізгі теориялары.

 

Тұтынушының мінез-құлқы немқұрайдылықтың қисығы мен меншікті пайдалылықтың ұстанымы тұрғысынан қарастырылады.

Бір бірлікке тұтыну көлемінің көбеюі кезінде тауардың жалпы тиімділігінің өсуі пайдалылығының шектелуі екенін көрсетеді. Тұтынатын тауардың көлемінің өсуі бойынша әрбір қосымша бірліктің шектелуі тиімділігі азаяды. Мұнда сұраныс заңының негізінде жатқан азаюдағы шектелуі тиімділік заңының әрекеті көрінеді. Тұтыушы өзінің шектелуі табысына өз қадір тұтатын ең жоғары дәрежедегіқажетін қанағаттандыруға мүмкіндік беретін тауарлар жиынтығын сатып алуға ұмтылады. Бұл пайдалық ережесінің ең жоғары дәрежесін сақтаған кезде, сатып алатын тауарлардың шектелуі тиімділігі жағдайында, бір ақшалай бірлікке ұқсас болады.

Немқұрайдылықтың қисығы ұстанымынан келу тұтынуды саны бойынша емес, тек саралу болып табылады. Немқұрайдылықтың әр қисығы тұтынушы үшін, бір тиімділікке ие өнімдердіңкөптегенжиынтығын графикалық көрсетеді.

Егер немқұрайдылықтың қисығы тұтынушының бюджет мөлшерінің шектелуіне карап, тұтынушының таңдауын сипаттаса, онда бюджеттік желі оның мүмкіндіктеріне анықтайды. Ол сатып алуға кететін біркелкі шығынды талап ететін, екі өнімнің графикалық көп жиынтығын көрсететін, екі ылдидың түзу сызығын білдіреді. Бюджет желісі тұтынушының нақты сатып алу қаблетін көрсетеді және сатып алынатын тауардың бағасының қатысынан көрсетеді (7.5.-сурет). Сатып алушының қабілетінің өзгеруіне байланысты бюджет желісі соған сәйкес жаққа ауысады және алғашқы параллельдің жағдайында орын алды. Тауар бағасының қатынасының өзгерістері бюджет желісі ылдиы бұрышының өзгерісіне әкеледі.

А

 

а

 

с в В

 

 

5.5. – сурет. Бюджет желісі және немқұрайдылықтың қисығы

 

С сызығы ө бұл немқұрайдылықтың қисығы.Сызық АВ – бюджеттік сызық. Тұтынушы өзінің қажетін ең жоғары дәрежеде қанағаттандыруға ұмтылып, тұтынушының тепе – теңдік жағдайына түседі (бюджет желісі мен немқұрайдылық қисығының жанасу нүктесі).

Экономикалық әдебиетте шектелуі пайдалылықтың және тұтынушы пайдалылығының жоғарлығын кардиналистік және ординалистік пайымдау кездеседі. Кардиналистер шектелуі пайдалылықты шығару үшін ютиль деген шартты бірлікті енгізеді. Мысалы, тұтынушы тауардың 9 бірлігін сатып алады, одан тауардың жалпы пайдалы сомасы U9 ютилді құрайды, ал, егер, U10 ютилді құрайды. Шектелуі пайдалылылық, яғни, тауардың 10-бірлігіндегі, қосымша тұтынудан қанағаттану келесі жағдайда анықталады:

M U = (U10 – U9) / (10 -9) = (U10 – U9) / 1.

Ординалистар пайдалылық шегі таза субъективті болатындықтан, оны садық өлшеу мүмкін емес және оның көмегімен тұтынушының қанағаттануы азая ма, көбейе ме, соны анықтауға көмектесетін «ординалдық, тәртіптік» пайдалылықты енгізеді, бірақ, әр түрлі үй шаруашылығында алынатын пайдалылықты және қанағаттану дәрежесін анықтауға болмайды.

Өз-өзін бақылау сұрақтары:

1. Адамдардың қандай да бір тауарды сатып алуға ықыласы барлық уақытта сұраныс тудырама?

2. Сұраныс заңы немен қортындыланады?

3. Сұранысқа қандай факторлар әсер етеді?

4. Сұраныс көлемінің өзгеруі сұраныс сипатының өзгеруіне немен ерекшеленеді?

5. Сұраныс қисығының жағдайының өзгерістеріне қандай факторлар әкелді?

6. Ұсыныс дегеніміз не?

7. Ұсынысқа қандай факторлар ықпал етеді?

8. Қандай ылди оң немесе ұсыныс қисығы заңын теріс бейнелей ме?

9. Ұсыныс заңының мәні неде?

10. Нарықтық тепеөтендік қашан басталады?

 

Негізгі әдебиеттер.

1.Экономикалық теория негiздерi: Оқулық / Я.Әубәкiров ж.б.- Алматы: Санат, 1998.- 479 б.

2.Р.Дорнбуш, С.Фишер. Макроэкономика. Оқулық. Алматы: Білім, 1997

3.Темірбекова А.Б. Экономикалық теория негіздері: Қысқаша лекциялар курсы / А. Б. Темірбекова. - Алматы: Экономика, 2008. - 188 б.