Тақырып. МЕНШІККЕ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ

Лекция мақсаты: Меншік қатынастарының мәнін ашу.

Лекция сұрақтары:

1. ЭКОНОМИКА ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕНШІКТІ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНЫ. МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘНІ
2. НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІКТІҢ ТҮРЛІ НЫСАНДАРЫ
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫ

1. ЭКОНОМИКА ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕНШІКТІ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНЫ. МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘНІ

Әлеуметтік қатынастар немесе меншік бойынша қатынастар өндірістің кез келген әдісінің басты өндірістік қатынастары болып табылады. Олар өндірістің заттық факторлары мен жеке бірігу әдісін сипаттайды және бөлудің, айырбастаудың және тұтынудың қатынастарын анықтайды. Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі меншіктің рөлі мен орнын келесі жағдайлар анықтайды:

• меншік қоғамдық қатынастар жүйесіндегі іргетас болып табылады;
• меншік қоғамның жігінің жағдайын анықтайды;
• меншік өз нысанында айырбастаудың екі жолына ие:
• эволюциялық және революциялық;
• меншіктің барлық нысандары өзара байланысты және өзара іс қимылда;
• меншік тарихи дамудың нәтижесі болып табылады.

Меншік - бұл адамдардың белгілі бір материалдық игіліктерге ие болудағы қатынастары. Меншіктің экономикалық мәні өндіріс, айырбас, бөлу және тұтыну қатынастарын өзіне қосатын, өндіріс қатынастрының жиынтығы арқылы көрінеді. Меншіктің заңдық мәні меншік иесінің құқығы арқылы көрінеді. Экономикалық әдебиетте меншік құқығының келесі көрінісі анықталады:

• ие болу құқығы, яғни, игіліктерге тікелей физикалық бақылау құқығы;
• пайдалану құқығы, яғни, игіліктің пайдалы қасиеттерін өзің үшін пайдалану құқығы;
• бақару құқығы, яғни, игілікті пайдалануды кім және қалай қамтамасыз етуін шешу құқығы;
• табысқа құқық, яғни, игілікті пайдалану нәтижесіне ие болу құқығы;
• тәуелсіздік құқығы, яғни, иесіздендіру, тұтыну, өзгерту және игілікті құрту құқығы;
• қауіпсіздік құқығы, яғни, игіліктен күштеп айырудан қорғау және сыртқы орта зиянынан қорғау құқығы;
• игілікті мұрагерлікке беру құқығы;
• игілікке мерзімсіз ие болу құқығы;
• сыртқы ортаға зиян келтіретін әдістерді пайдалануға тыйым салу;
• төлетіп алу түріндегі жауаптылыққа құқық, яғни, қарызды төлеу үшін игілікті өндіріп алу мүмкіндігі;
• қалдық сипаттағы құқық, яғни, өкілдік құқығын қалпына келтіруді қамтамасыз ететін институттар мен реттемелердің өмір сүрудің құқығы;

Меншіктің басты мәнін анықтаушы иемдену болып табылады. Иемдену экономикалықпен қатар, күштеу немесе заңды әдістермен меншіктегі объектіні субъектімен басқа субъектіден иесіздендіру болып табылады. Иемдену санатын зерттей отырып, еңбек жолымен, өндіріс кезінде жүзеге асатын акт ретінде және сұрау ретінде көрсетуге болады.

Меншіктің субъектісі - меншік объектісіне ие болу құқығы бар және мүмкіндігі бар, меншік қатынастарының белсенді жағы.

Меншіктің объектісі - табиғат заттары, заттықтар, энергия, мүліктер, ақпараттар және т.б. түріндегі меншік қатынастарының енжарлық жағы. Субъектісі мен объектісі арасындағы байланыс бір уақытта заңдық, құқықтық және экономикалық санаттарды көрсететін, ие болу, пайдалану, нұсқау беру және жауаптылық қатынастарын ұсынады.

1. НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІКТІҢ ТҮРЛІ НЫСАНДАРЫ

Меншік нысаны - бұл меншік субъектісінің белгілері бойынша сиатталатын критерий, яғни, әр түрлі объектілердің бір табиғи субъектінің меншігіне қарайтынын анықтау. Меншікті мынадай нысандарға бөлінеді:

1. жалпы халықтық;
2. мемлекеттік;
3. ұжымдық;
4. бірге үлестік;
5. жеке және т.б.

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫ

Тұтастай мемлекеттік меншіктің тиімсіздігі Қазақстанның нарық экономикасына көшу кезеңінде анық көріне бастады. Нарық экономикасының қалыптасуы Қазақстанда меншік қатынастарын қайта құру қажеттігін көрсетті. Ол мемлекет қарамағына алу және жекешелендіру жолымен жүргізіледі.

«Мемлекет қарамағынан алу» түсінігі меншік қатынасымен шектелмейді. Ол «жекешелендіру» түсінігінен әлдеқайда кең. Экономиканы мемлекет қарамағынан алу өндірісті басым мемлекеттік директивтік реттеуден нарықтық тетіктер негізінде реттеуге көшуді білдіреді. Мемлекет қарамғынан алу кезіндегі мемлекеттің қызметі мен экономикалық рөлі өзгереді:

Мемлекет тікелей шаруашылық субъектісі болмай қалады: осы ережені сақтауды қамтамасыз ететін, тетіктер мен экономикалық ойындар ережесін құрады.

Мемлекеттік жоспарлау директивтік емес, индикативті сипаттамада болады.Мемлекеттік баға қоюлар тауарлар мен қызмет көрсетулерге нарық талабы бойынша нарықтық баға қоюға орын береді. Қазақстан заңдарында мемлекет қарамағынан ауыл шаруашылық басқару мен соған сәйкес өкілдіктердің қызметтерін тікелей шаруашылық жүргізуші субъектілерге берумен мемлекеттік кәсіпорындарды мемлекет иелігіне алып қайта құру анықталады.

Жекешелендіру - бұл мемлекеттен заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттік меншіктегі объектіні сатып алуы.

Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің негізгі бағыттары:

• ірі және сирек мүлікті кешендерді жеке жоба бойынша жекешелендіру;
• орташа кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру;
• аукциондар мен конкурстар арқылы жүзеге асатын кіші жекешелендіру, сауданың шығын кәсіпорындары, коммуналдық шаруашылықтар, тұрмыстық қызмет көрсету мекемелері;

Жекешелендіру әдістері:

• мемлекеттік және муниципиалдық кәсіпорындардың акционерлік қоғамдарға қайта құрылуы;
• кәсіпорынды аукционда сату;
• мемлекеттен кәсіпорынды конкурс бойынша сатып алу.

Қазақстанда жекешелендіру төрт кезеңмен өтті:

• Бірінші кезең 1991 – 1992 жылдары өтті. Жекешелендіру ұсынысты сипатта болды, ол кезде кәсіпорынның ұжымынан соған сәйкесті өтініш алынған жағдайда, мемлекеттік органдар шешім қабылдады. Содан кейін аукцион, конкурс өткізіліп, немесе өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның еңбек ұжымдарына қайтарымсыз берілді.
• Екінші кезең 1993 – 1995 жылдар. Мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасы бекітіліп, мемлекет қарамағынан алу туралы ұсыныс қағидасынан өтіп, әртүрлі шаралар әзірленіп, монополияға қарсы әрекеттер қолданыла бастады. Жекешелендірудің үш түрі қолданылады: жеке жобалар мен агроөнеркәсіптік кешендер бойынша шағын және жаппай жекешелендіру.

• Жекешелендірудің үшінші кезеңі - 1996 – 1998 жылдар. Электро - энергетикалық және мұнай газ салаларында жекешелендіру басталғанда, секторлық бағдарлама бойынша өту кезеңі.
• Төртінші кезең жылдан - 1999 жылдан басталады. Мемлекеттік меншікті нұсқау және реттеу мәселелері бойынша мемлекеттік басқару деңгейі арасындағы өкілдіктерді бөлудің жаңа әдістері сипатталады.

Өз-өзін бақылау сұрақтары:

1. Неге меншік адамдардың мүлікті иемденуі арасындағы қатынастар бойынша емес,адамдардың арасындағы қатынасы ретінде анықталады?
2. Меншіктің экономикалық мәні немен көрсетіледі?
3. Меншіктің заңды мәні немен көрсетіледі?
4. Экономикалық әдебиетте меншіктің қандай құқықтары айрықшаланады?
5. Иемдену және иесіздендіру дегеніміз не?

Негізгі әдебиеттер:

1. Экономикалық теория негiздерi: Оқулық / Я.Әубәкiров ж.б.- Алматы: Санат, 1998.- 479 б.
2. Р.Дорнбуш, С.Фишер. Макроэкономика. Оқулық. Алматы: Білім, 1997
3. Темірбекова А.Б. Экономикалық теория негіздері: Қысқаша лекциялар курсы / А. Б. Темірбекова. - Алматы: Экономика, 2008. - 188 б.