Иялдың индивидуальды ерекшеліктері және олардың дамуы

Қиял адамдарда әр түрлі дамыған және ол олардың іс-әрекеттерінде, қоғамдық өмірде әр түрлі көрінеді. Қиялдың индивидуальды ерекшеліктері адамның қиялдың даму деңгейі бойынша және образ типтері бойынша ажыратылатынымен түсіндіріледі.

Қиялдың даму деңгейі өткен тәжірибенінің мағұлматтары қаншалықты терең және айқын сонымен қатар олардың жаңалығымен осы өңдеу нәтижелерінің мәнділігімен сипатталады. Қиялдың күші мен өміршеңділігі жеңіл бағаланады, егер қиялдың өнімі шындыққа сәйкес келмесе және ғажайып образдар болса, мысалы: сиқырлы ертегілердің авторларындағыдай. Қиялдың әлсіздігі көріністерді өңдеудің төмен деңгейімен сипатталады. Әлсіз қиял ойша есептерді шешуде қиындық туғызыды. Қиялдың дамуы жеткілікті болмаса, эмоциональды тұрғыда өмірде бай және жан-жақты болмайды.

Адамдар қиял образдарының айқындылық деңгейі бойынша бөлінеді. Егер белгілі бір шкала бар есептесек, онда оның бір полюсінде қиял образдарының айқындалып өте жоғары көрсеткішті көрсететін адамдар тұрса, екінші полюсінде өте төмен көрсеткішті көрсететін адамдар тұрады. Қиялдың жоғарғы даму деңгейі өнер шығармашылықпен айналысатын адамдарда жазушы, суретші, музыкант, ғалымдарда байқалады.

Адамдар арасындаға айырмашылық сонымен қатар олардың бойындағы қиялдың белгілі бір түрінің үстем болуымен анықталады. Қиялдың көру, есту образдары жақсы дамыған адамдар жиі байқалады. Бірақта қиялдың барлық түрлері де жақсы дамыған адамдар да кездеседі. Бұлар аралас типке жатады.

Айта кету керек, адамдар дамыған бай қиялмен дүниеге келмейді. Қиял тұлғаның дамуымен оны оқыту тәрбиелеу процессімен сонымен қатар ойлау, ес, ерік және сезіммен тығыз байланыста дамиды.

Қиялдың даму динамикасын сипаттайтын нақты қандай да бір шекараны анықтау өте қиын. Қиялдың өте ерте дамуы байқалған мысалдар көп. Мысалы: Моцарт музыканы төрт жасында шығара бастаған, ал Репин мен Серов алты жасында-ақ жақсы сурет салған. Қиялдың кем дамуы адамның ұлғайған шағында бұл процесс төмен деңгейде болады деген сөз емес. Мысалы: Эйнштейн балалық шақ кезінде көзге түсе қоймаған алайда уақыт өте келе оны данышпан кемеңгер ретінде айта бастады.

Қиялдың даму этаптарын айқындаудың күрделігіне қарамастан оның қалыптасуындағы белгілі бір заңдылықтарды көрсетуге болады. Қиялдың алғашқы көріне бастауы қабылдау процессімен тығыз байланысты. Мысалы: бір жарым жастағы балалар өте қарапайым әңгімені немесе ертегіні тыңдай алмайды. Олар үнемі басқа жаққа ауытқып ұяқтап қалады. Бірақ өздерінің басынан өткен әңгімені айтсақ ұйып рахаттана тыңдайды. Бұл жерде қиялмен қабылдаудың байланысы айқын көрініп тұр. Сәби өзінің басынан өткен әңгімені өте жақсы тыңдайды. Себебі, ол әңгіме не туралы болып жатқанын өте айқын көз алдына елестетіп отыр.

Қиялмен қабылдаудың арасындағы байланыс дамудың келесі сатыларында сақталады. Олар өз ойындарында орындықты самолетке немесе үңгірге қарап машинаға айналады. Алайда, баланың қиялындағы алғашқы образдар оның іс-әрекетімен байланысты сәби армандамайды. Ол өңделген образды өзінің іс-әрекетіне айналдырады.

Қиялдың дамуының маңызды этапы жаспен байланысты, сәби сөйлей бастаған кезде. Сөйлеу сәбиге қиялға тек нақты образдарды ендіріп ғана қоймай, сонымен қатар түсініктерді де ендіруге мүмкіндік береді.

Сөйлеу зейіннің дамуымен қоса жүреді. Сәби қабылдаған заттардың жеке бөліктерін оңай бөліп қарай алады. Бірақ жеткілікті тәжірибенің болмауынан сәби шынайылыққа жақын образды жасай алмайды. Бұл этаптың негізгі ерекшелігі қиял образдарының пайда болуының ырықсыз сипат алуында. Бұл жастағы сәбидің қиял образдары көп жағдайда ырықсыз қалыптасады.

Қиялдың дамуының келесі этапы оның белсенді формаларының пайда болуымен байланысты. Бұл этапта қиял процессі ырықты сипат алады. Қиялдың белсенді формаларының пайда болуы үлкен адамдар жағынан инициатива мен байланысты. Мысалы: ересек адам бір нәрсе жасап бер деп сәбиге ұсыныс жасаса, сурет салу тағы басқа. Ол қиял процессін белсендіре түседі. Ересек адамның ұсынысын орындау үшін сәби алғашында өзінің қиялында белгілі бір образды жасауға тиіс. Бұл процесс өз табиғатында ерікті болып табылады.

Себебі, сәби оны бақылауға тырысады. Кейін сәби ерікті қиялды ешбір ересектің қатысуынсыз қолдана бастайды. Бұл ең алдымен баланың ойында көрінеді. Олар мақсатқа бағытталған және сюжетті бала бастайды. Баланы қоршаған нәрселер оның қиялындағы образдарды іске асыру үшін материал ретінде қолданылады. Сәби төрт бес жасында сурет сала бастайды. Бір нәрсені жасап бір-біріне қосып өз ойына сәйкес іс-әрекет жасайды.

Қиялдағы маңызды қадам мектеп жасында болады. Білімді меңгеру үшін сәби өз қиялын белсенді қолданады.

Мектеп жылдарындағы қиялдың дамуының тағы бір себебі оқыту процессінде бала шынайы әлемнің объектілерімен құбылыстар туралы жаңа және жан-жақты түсінік ала бастайды. Бұл түсініктер қиял үшін қажетті негізі болып табылады және мектеп оқушысының шығармашылық іс-әрекетін дамыта түсіреді.

 

Қиял және шығармашылық

Шығармашылық қиялмен тығыз байланысты. Қиялдың даму деңгейімен ерекшеліктері шығармашылық үшін өте маңызды.

Шығармашылықтың психологиясы оның барлық нақты түрлерінде көрінеді. Сурет, ғылыми, әдебиет көркем өнерде т.б. Нақты адамның шығармашылық мүмкіндігін қандай факторлар айқындайды. Шығармашылықтың мүмкіндігі адамның білімімен және олардың қабілеттілігімен сипатталады. Шығармашылық мәселесі тек психологтарға ғана қызықты болған жоқ. Неге бір адамдар бір нәрсені ойлап табады. Екіншілерінде бұндай мүмкіндік жоқ деген сұрақ көптеген ғалымдарды толғандырады. Ұзақ уақыт белгілі психологы Т.Рибоның негізделген алгоритмизация мен шығармашылық процесске үйретудің мүмкін еместігі туралы көзқарас үстем болды. Алайда бұл көзқарасқа кейін күмәндана қарай бастайды. Бірінші орынға шығармашылыққа қабілеттілікті дамытуға болады деген гипотеза шықты.

Ағылшын оқымыстысы Г.Уоллес шығармашылық процесін зерттеуге тырысты. Нәтижесінде ол төрт кезіңін бөліп шығарды.

1. дайындық (идеяның туы)
2. пісіп-жетілуі (концентрация)
3. озарение (кенеттен шешім табуы)
4. тексеру

Г.С. Альтимуллер шығармашылық міндеттерді шешудің тұтас бір теориясын жасап шығарды. Ол шығармашылықтың бес деңгейін көрсетеді. Бірінші деңгейдің мәселесі осы мақсатқа тікелей бағытталған құралдармен шешіледі. Объекті бұл жағдайда өзгермейді. Мұндай міндеттерді шешудің құралдары бір ғана арнайы саланың шеңберінде ғана болады. Екінші деңгейдің міндеттері қежетті эффекті алу үшін объектіні өзгертуді қажет етеді. Мұндай түрдегі міндеттерді шешудің құралы бір білім саласына жатады.

Үшінші деңгейдің міндеттері дұрыс шешімі жүздеген дұрыс емес шешімдердің арасында жасырылған. Төртінші деңгейдің міндеттерін шешуде объекті толықтай өзгереді. Шешімді ғылым саласында өте сирек кездесетін эффектілермен құбылыстар арасында іздеуге тұра келеді. Бесінші деңгейде міндетті шешуде барлық жүйе өзгереді. Мұнда қателіктер көп болады. Міндетті шешудің құралы бүгінгі күнгі ғылымның мүмкіндігінен тыс жатуы мүмкін. Сондықтан да бірінші жаңалық ашу керек, содан соң жаңа ғылыми негіздерге сүйене отырып шығармашылық міндетті шешу керек.

Альтилуллердің пікірі бойынша шығармашылық міндеттерді шешудің маңызды әдістерінің бірі олардың жоғарғы деңгейден төменге түсуі борлып табылады. Мысалы: егер төртінші немесе бесінші деңгейдің міндетін арнайы әдістер арқылы бірінші немесе екінші деңгейге ауыстырса, онда ары қарай варианттардың әдеттегі салмағы асып кетеді. Бұндағы бар мәселе ізденіс жиегін тез тарылту болып табылады.

Осылайша, пайда болған образдардың жеңілдігіне еріктілігіне қарамастан іс-әрекеттердің шығармашылық қайта жасалуы қиялда өзінің заңдарына бағынады және белгілі бір әдістермен жүзеге асады. Жаңа түсініктер санада болған түсініктердің негізінде анализ бен синтездің арқасында пайда болады. Қиял процессі түсініктердің құрамдас бөліктерге бөлінуінен және олардың жаңа үйлесімге бірігуімен яғни аналитикалық синтетикалық сипат алуымен анықталады. Шығармашылық процесс қиялдың күнделікті образдарын қалыптастырудағы механизмдерге сүйенеді.

 

ЭМОЦИЯ ЖӘНЕ СЕЗIМ