Т. Лиридің «Мен қандаймын?» әдістемесі

Дж.Мореноның социометриялық әдісі

Әдістеме мақсаты – балалар тобындағы тұлғааралық қатынасты зерттеу және бағалау, берілген әдістеме социаметриялық әдістің балаларға арналған варианты болып табылады. Оны жүргізу процедурасы келесідей: сыныптағы әрбір балаға үш ашық хаттан таратылады, оқушы келесі мазмұнды нұсқау алады.
«Әрқайсың өздерінің туған күніңе сыныптағы оқушылардың ішінен қайсы балаларды шақырар едің? Енді таңдаған үш баланың атын ашық хаттарға жаз». Жазылған ашық хаттарды балалар туған күніне шақырғысы келген сыныптастарына таратады.

 

Социометриялық зерттеу әдісінің қорытындысы бойынша мына жағдайлар анықталуы керек:
- Жеке басын дамыту үшін сыныптағы балалармен өзара қарым-қатынас жасаудың маңызы қандай?

- Кейбір жекелеген балалардың сыныпқа ықпалы бар ма?

- Ол шынында да осы топтың лидері ме?

- Ешкім таңдамаған баланың ұжымдағы жағдайын қалай түсінуге болады?

- Ерекше шағын топтың құрылуының себебі не?

- Ол қандай қасиеттерімен балаларды өз маңайына топтастырады?

- Ұжым өмірінде топтасудың ролі қандай?

- Қандай жағдайда ұжым құрамы нақты және арнайы болады?

- Әдістемені интерпретациялау:

 

Социометрияда топ ішіндегі қарым-қатынас түрлері көрсетіледі. Қойылған сұрақтар таңдау критерилері деп аталады. Топтағы адамның жағдайын және оның өзгелермен қарым-қатынасын анықтау үшін қолданылады.
Балалар ашық хаттарды таратқаннан кейін экспериментатор кім, қанша, ашық хат алғанын анықтайды. Алынған ашық хаттардың санына сәйкес баланың топтағы социаметриялық статусы төмендегі формуламен анықталынады:

С= ,

Мұндағы С - баланың құрбыларымен өзара қарым-қатынасы жүйесіндегі статусы;
К – топтағы достарынан алған баланың ашық хаттар саны;
n – тестіленетін топтағы балалар саны.
Баланың статусы жайлы шешімнің негізі С – көрсеткіші болып табылады.

Нәтиженің бағасы:
10 – ұпай – баланың С – көрсеткіші 100 процентке тең;
8-9 ұпай – баланың С – көрсеткіші 80-89 процентке дейінгі аралықта;
6-7 ұпай – баланың С – көрсеткіші 60 – 79 процент дейінгі аралықта;
4-5 ұпай - баланың С – көрсеткіші 40 – 59 процент дейінгі аралықта;
2-3 ұпай - баланың С – көрсеткіші 20 – 39 процент дейінгі аралықта;
0-1 ұпай - баланың С – көрсеткіші 0 – 19 процент дейінгі аралықта.

Даму деңгейі жайлы шешім:
10 – ұпай - өте жоғары;
8-9 ұпай – жоғары;ъ
4-7 ұпай – орташа;
2-3 ұпай – төмен;
0-1 ұпай - өте төмен.

Сонымен бірге бұл әдістемені қолдануарқылы топтағы ұйымшылдығының деңгейін төмендегі формула бойынша есептеп көрсетуге болады: С_гр= дұрыс таңдау саны/ барлық таңдау саны.

Ұйымшыл топ арасындағы қарым-қатынас көрсеткіші 0,6 – 0,7.

Таңдауды көп алғандар осы топ ішіндегі «ұйытқы» - 75 процент, белсенділер – 25-75 процент, өзара таңдау алғандар – 25 процент, бірде бір таңдау алмағандар – елеусіз қалғандар. Тағы да бір топ олар құрбылары жаратпағандар немесе менсінбегендер.

 

Т. Лиридің «Мен қандаймын?» әдістемесі

Әдістемені Т. Лири, Г. Лефорж, Р. Сазек 1954 жылы құрастырған. Субъектінің өзі және идеалды «Мен»-ін зерттеуге арналған, сонымен бірге топтағы өзара қатынасты зерттеу үшін де қолданылады. Берілген әдістеме көмегімен адамдармен қатынастағы өзіндік баға және өзара бағадағы басым тип анықталады.

Тұлғааралық қатынасты зерттеуде көп жағдайда екі фактор бөлініп көрсетіледі:

1 фактор- доминантты бағынушылық;

2 фактор – достықты сүю – агрессиялық.

Осы факторлар тұлғааралық қабылдау процесінде адам туралы жалпы пікірді анықтайды. Оларды М. Аргайл тұлғааралық мінез құлық стилін талдауында басты компоненттер қатарына жатқызып, мазмұны бойынша Ч. Осгудтың үш негізгі семантикалық деференциалын екеуімен мазмұны бойынша салыстырылды: баға және күш.
Американ психологы Б. Бейлздің басшылығымен жүргізілген көп жылдық зерттеуде топ мүшесінің мінез- құлқы екі ауыспалылымен бағаланады, ал олардың талдауы үш деңгейлі кеңістікте үш пайда болған осьпен жүзеге асырылады:

 

доминатты - бағыныушылық;

достықты сүю – агрессиялық;

эмоционалдылық – аналитикалық.

Т. Лири негізгі әлеуметтік бағдарды көрсету үшін секторларға бөлінген шеңбер түріндегі шартты схеманы өңдеді. Бұл шеңберде горизантальды және вертикалды осьтер бойынша төрт бағдар белгіленген:
доминантты - бағыныушылық;
достықты сүю – жауласу.
Өз кезегінде бұл секторлар жекелеген қатынастарға сәйкес 8- ге бөлінген. Оданда тереңірек суреттеу үшін шеңберді 16-ы секторға бөледі. Т. Лиридің схемасы зерттелушінің нәтижелері шеңбер орталығына жақын орналасқан сайын екі ауыспалы арасындағы өзара байланыс күшті екендігін болжамдайды.
Әр бағдар бойынша ұпайлар қосындысы индекске айналдырады. Вертикалды және горизантальды осьтер басымдылығы көрсетіледі. Алынған көрсеткіштердің шеңбер орталығынан қашықтығы интерперсоналды мінез-құлықтың бейімделушілік немесе экстрималдылығын көрсетеді.
Сауалнама 128 бағалаушы пікірлерден тұрады. Әрқайсысы 8- қатынас типі бойынша 16 пункт бар. Пікірлер қандай да бір қатынас типін анықтауға бағытталған, бірізділікпен берілмейді.
Олар төрттен топтасырылады және тең анықтамалар саны арқылы қайталанады. Өңдеу кезінде қатынастың әр типінің саны есептеледі.
Диагностикалаудың әртүрлі бағыттары тұлға типін анықтауға, сонымен бірге нәтижелерді жекелеген аспектілер бойынша салыстыруға мүмкіндік береді.
Әдістеме респондентке тізім бойынша беріледі немесе жекелеген карточкаларда беріледі. Оған өзі туралы, адамдарға қатынасы немесе оның идеалы туралы елестеріне сәйкес пікірлерді көрсету ұсынылады.

 

 

Басқа адамдар ол туралы нақты ниетті ойлайды

Айналасындағы адамдарды әсерлендіреді

Бұйрық беріп, басшылық ете алады.

Өз айтқаныңда тұра алады

Ар намыс сезімі бар

Тәуелсіз

Өз-өзінің қамын ойлауға қабілетті

Парықсыздық көрсете алады.

Қатал болуға қабілетті.

Қатал бірақ әділ.

Адал бола алады.

Басқаларға сыншыл.

Еркелеуді жақсы көреді.

Жиі қапаланады.

Сенімсіздік көрсетуге қабілетті

Жиі көңілі қайтады.

Өз-өзін сынауға, сыншал болуға қабілетті.

Қуана-қуана бағынышты болады.

Өз дұрыс еместігін мойындауға қабелтті.

Көнгіш

Мейірман

Масатанғыш, еліктеуге бейім.

Силағыш.

Басқалардың мақұлдауын іздейді.

Бірлесе жұмыс істеп өзара көмектесуге бейім.

Басқалармен үйлесіп кетуге ұмтылады.

Жылы шырайлы тілектес.

Ықыласты және мейірімді

Сыпайы

Мақұлдаушы

Көмек туралы сұраныстарға қайырымды

Риасыз

Өзгелерді таңдандыруға қабілетті.
Басқалар алдында сыйлы.

Басқарушы таланты бар
Жауапкершілікті сүйеді.

Өзіне сенімді

Табанды

Пысық және құнтты

Жарысуды жақсы көреді.

Қажеті бар жерде мықты және қатайағн.

Бетінен қайтпайтын бейтарап емес.

Ашуланшақ.

Ашық және тура айтады.

Бұйрыққа көнбейді

Әр нәрсеге шүбі көзбен қарайды.

Таңқалдыру өте қиың.

Өкпешіл және шетін.

Оңай абыржып қалады.

Өзіне сенімсіз.

Оңай көне салады

Менменсінбейтін.

Басқалардың көмегіне жиі сенеді.

Беделді адамдарды қатта сыйлайды.

Кеңестерді қуана қабылдайды.

Сенгіш. Басқаларды қуантуға ұмтылады.

Қарым-қатынаста әрқашан сыпайы.

Айналасындағылардың көзқарасын пір тұтады.

 

Қарым-қатынасқа түсуі жеңіл үйлесіп кетеді.

Ақкөңіл

Мейірімді сенімділік артады.
Нәзік қайырымды

Басқалардың қамын ойлауды жақсы көреді.

Риасыз және жомарт.

Кеңес беруді жақсы көреді.

Маңыздылық, мәнділік әсерін тигізеді.

Бұйрық беру басқарушылық қасиеті бар.
Өктем.

Мақтаншақ.

Өзі туралы ғана ойлайтын адам.

Тәкәппәр және масайраған.

Қу және өнемшіл.

Басқалардың жасаған қателіктеріне шыдамсыз.

Өзімшіл пайда күнем.
Ашық.

Достық сезімі сирек болады.

Ашуланған

Қызғаншақ

Жүйкесі тозған.

Өкпені ұзақ уақыт бойы еске сақтайды.

Өзін-өзі кінәләу

Ұялшақ

Ынжық

Момын

Тәуелді және жалтақ.

Бағынуды жақсы көреді.

Шешім қабылдауды басқаларға ұсынады.

Қиын жағдайға оңай ұшырап қалады.

Басқалардың әсеріне жеңіл түседі.

Әрбір адамға сенуге дайын.

Бәріне таңдаусыз жақсы қатынаста.

Бәрін де ұнатады.
Барлығында кешіреді.

Шеттен тыс жанашыр.

Кең пейілді және кемшіліктерге шыдамды.

Қорғаушылыққа ұмтылады.

Табысқа жетуге ұмтылады.

Әрбір адамның таң қалғанын күтеді.

Басқаларды билейді.

Үстемшіл.

Көрсе қызар.
Атаққұмар.

Эгоист
Суық, рақымсыз.

Кекесін, келекелі

Ашулы, қатаң

Жиі заланады.

Сенімсіз немқұрайлы

Кекшіл

Қарама-қайшылықты

Қиқар

Сенбейтін күдікті.

Жасқаншақ.
Ұялшақ.

Басқалардан шектен тыс даярлығымен ерекшелінеді.

Жұмсақ денелі.

Әрқашан дерлік ешкімге қарсы шықпайды.

Басқаларды мазалай бермейді.

Оны бағып қақанды жақсы көреді.

Шектен тын сенгіш.

Әрбір адамның ыңғайына қарай икемделуге ұмтылады.

Барлық адамдармен келіседі.

 

Әрқашанда мейірман.

Барлығында жақсы көреді.

Айналасындағы адамдармен тым келісімшіл.

Әрбір адамдарды жұбатуға тырысады.
Өзіне қарамастан басқалардың қамын ойлайды.

Адамдарды шектен тыс мейірімділікпен бұзады.

 

Деңгейдің максималды бағасы 16 ұпай, бірақ ол қатынастың төрт сатылы айқындылығына бөлінген.3 Қатынастың төрт сатысы

 

0-4 ұпай – төмен; 5-8 ұпай – қалыпты	Адаптивті мінез-құлық
9-12 ұпай – жоғары; 13-16 ұпай – экстрималды	Патологияға дейінгі экстрималды мінез-құлық

 

Нәтижесінде, әрбір октант бойынша сұрақтаманың арнайы кілтінің көмегімен ұпайлар саны есептелінеді. Алынған ұпайлар дискограммаға салынады және шеңбердің орталығынан қашықтық берілген октант бойынша ұпайлар санына сәйкес болады (0- ден -16-ға дейін).
Векторлардың ұштары қосылады және тұлғалық профиль құрайды.
Арнайы формуланың көмегімен негізгі факторлардың көрсеткіштері анықталады: доминаттылық және достықты сүйгіштік;
доминантылық = (І-V)+0,7х (VІІІ+ІІ- VІ);

достықты сүйгіштік = (V ІІ-ІІІ)+0,7х(VІІІ-ІІ- ІV+ VІ).

Алынған нәтижелердің сапалық талдауы дискограмманың салыстыру жолымен, әртүрлі адамдардың болжамдарының арасындағы айырмашалық қарастырады.
С.В. Максимов рефлексияның қабылдаудың, дифференциациясының, тұлғаның топтағы жағдайының жағымдылық деңгейі. Тұлғаның топ пікірін саналу деңгейі тұлға үшін топтың мәнділігінің индекстері берілген.
Әдістемелік қабылдау психологиялық сәйкестілік мәселесін зерттеуге мүмкіндік береді және тәжірибеде жиі жағдайда жанұялық консультацияда, топтық психотерапияда және әлеуметтік психологиялық тренингтерде қолданылады.
Берілген 128 пікірдің қайсысы сіздің өзіңіз туралы ойыңызға сәйкес келеді қасына «+» белгісін, сәйкес келмесе «-«белгісін қойыңыз.

Қоршағандарға қатынас типтері: Авторитарлы

13-16 ұпай диктаторлық, өктем, диспатиялық мінез, тұлғаның күшті типі, тпотың іс-әрекетінің барлық түрлерінде лидерлікте болады. Барлығын үйретеді, оқытады, барлығында өз пікірне сүйенуге талпынады, басқалардың кеңестерін қабылдай алмайды. Қоршағандар бұл өктемділікті байқап мойындайды.

9-12 ұпай. Доминантты, қуатты, құзыретті, авторитетті лидер, барлық істе табысты кеңес беруді ұнатады, өзіне силаушылықты талап етеді.

0-8 ұпай. Өзіне сенімді адам, бірақ міндетті түрде лидер емес, табанды, шыдамды.

2. Өзімшіл

13-16 – тәуелсіз, өзін жақсы көреді, барлығымен бірге болуға тырысады, бірақ өзін оқшау ұстайды. Өзіне түскен ауыртпалықты басқаларға аударады, мақтаншақ, өзіне риза, асқақтаушы.

0-12 – эгоистік сипаттар, өзіне бағдар, күншілдікке бейімділік.

3. Агрессивтілік

13-16 – қоршағандарға қатынасы бойынша қатаң және жауласушылық, шалт мінезді, агрессивтілік асоциалды мінез-құлыққа дейін жетілуі мүмкін.

9-12 – талап қоюшы бірбеткей, ашық, басқаларға баға беруде қатаң және шалт, көнбейтін барлығына қоршағандарды кінәләуші, тітіркенгіш, кекетушілігі басым.

0-8 – тікбақай, табанды, шыдамды және қуатты.

4. Секемшіл

13-16 – қатаң және жауласқан әлемге шеттелген қатынаста, секемшіл, өкпелегіш, барлығына күмәншіл, кек сақтаушы, үнемі басқаларға шағым жасаушы, үнемі барлығына риза емес (мінез-құлықтың шизоидты типі)

9-12 – сыншыл қарым-қатынасқа түспеуші, өзіне сенімсіздіктің әсерінен интерперсоналды байланысқа түсуде қиыншылықтар кешеді, тұйық, адамдардан көңілі қалған, жабық, өзінің негативизімін вербалды агрессияда көрсетеді;

0-8 – барлық әлеуметтік құбылысатрға және қоршаған адамдарға сындық қатынастар.

5 Бағынушылық

13-16 – бағынушы, өзін төмендетуге бейім, ерігі әлсіз, барлығына әркезде жол беруге бейім, өзін үнемі соңғы орынға қояды, өзіне кінә тағады, белсенді емес, күшті біреуден тірек іздейді.

9-12 – ұялшақ, жасық, тез ұялады, жағдайды есепке алмай күштілерге бағынуға бейім;

0-8 - қарапайым, жасық, жол беруші, эмоционалды ұстамды, бағынуға бейім, өз пікірі жоқ, өз міндеттерін адал орындайды.

6. Тәуелділік

13-16 - өзіне күрт сенімсіз, жабысқақ қорқыныштарға – қауіптенушілікке ие, кез келген себептерге мазасызданады, сондықтан басқалардың пікірен тәуелді.

9-12 – тіл алғыш, қорқақ, көмексіз, қарсылық көрсете алмайды, үнемі басқалардікі дұрыс деген пікірде;

0-8 – комформды, жұмсақ, көмек пен кеңесті күтуші, қоршағандарға таңқалушылыққа бейім, сыпайы.

7. Достықты сүюші.

9-16 – достықты сүюші және барлығымен кішіпейіл, түсінікке және әлеуметтік қолдауға бағытталған. Барлығын талаптарын қанағаттандыруға талпынады, жағдайды есепке алмай барлығы үшін жақсы болғысы келеді. Микротоптың мақсаттарына талпынады, жақсы дамыған ығыстыру және басу механизмдері бар, эмоционалды лобильді тип.

0-8 - қызметтестікке бейім, мәселелрді шешге және қақтығыстық жағдайларда компромисті және майыспалылы, қоршағандардың пікірлерімен келісуге тырысады. Саналы түрде камформды. Адамдармен қатынаста жақсы рең шарттарын, ережелерін және принциптерін сақтайды. Топ мақсаттарына жетуде инициативті энтузиаст, көмектесуге талпынады, зейін орталығында болғанды ұнатады, қарым-қатынасқа жеңіл түседі.

8. Альтруистік.

9-16 – аса жауапкершіл, өз қығыушылықтарын құрбан етеді. Барлығына көмектесуге тырысады. Қоршағандарға аса белсенді қатынаста. Басқалар үшін өзіне жауапкершілік алады.

0-8 – адамдарға қатынаста жауапкершіл, жұмсақ, мейірімді, адамдарға эмоционалды қатынаста жан ашықрлық, симпатия, қамқорлық, мейірімділік көрсетеді. Қоршағандарды тыныштандыра және сергектендіре алады. Риасыз және ықыласты.