.


:




:

































 

 

 

 


1




 

: , , , , , , ; - , , , , , ; - , .. . , .

- .

, . , .

, , . - . .

, -, , , .

"" :

 

Kotan rake, rake, rake,

Mişk û mera pera wer bike.

, .

.

 

. , :

 

Serê kotanê dare,

Binê kotanê dare,

Melektaûs tu xweyke,

Gîsnê kotanê u megkerê.

,

,

. [150]

 

, .

:

 

Serê kotanê rêye,

Bine kotanê rêye,

Piśtî Meleketaûs

Kotan şer dike peşya

Cina, belaye dide.

- ,

- ,

. [151]

 

- , , . , , . cox, , .

, . . , . .

.

, -, , , . , . .

, , , . , [152].

, , , , . .

- . , , .

// . , . .

- / / . - , , .

, .

; , , , . . . :

 

Beran berdan, can beran berdan,

Bereket be beran berdan,

Bira hazir be Memê Şvan

Pezê me xweyke ji qede - bela.

, ,

,

.

- . .

.

- , , , , . , , . . , .

0 :

" . , , . . . , . , . . : " !" , . , .[153]

"" . . , . , , , .[154]

. : " , . - , , , . . , , "[155].

, , , (bukurin), . , . . , , .

. , , . .

, . , , , .

, - , , .

, . . . , , . . , . - , , ..

X. , "... . , , , ".[156]

, , .

, , , . , . - , , , //. .

" " , . , [157] , , , , . . , , , , . , :

 

Memé, tu lawikî dînî,

Ya tu dibêy ne ew Zîne,

Ew xuşka Bekirê Ewanîye,

Tu cara kar ji wê nîne. [158]

, ,

, ,

- ,

.

. , , , "" " " .

- , - , - . , "", - . , "", . /, /.

. . , (hespê mraza) (hesp xilazirkê ruhane).

- , , . , .

, . , . , ,

 

7. Hebandina maran

Kurdan mar hesab kirine heywanekî rehm û qenc, di hikyatan da mar carna ji hev dipelişe, ji nav wê keçikên wek horî perîyan bedew derdikevin.

Gorî bawermendîyên êzdîyan ewana dibine ruhên qenc û him li der va, him jî di malê da alîkarîya merivan dikin.

Bi bawerîya êzdîyan herdem nîne, ku mar rehm in. Carna marên bê rehm jî rastî me tên, ku di nav wan da ruhên neqenc hene, ewana dikarin li merivan xin, zirarê bidine heywanan û teyredeyan.

Fariz û kurd ji wan ra mar dibêjin. Di gundê kurdan - Karvanserayê, li navçeya Artîkê (Ermenîstanê) di demekê eşîra kurdan ya Miroyan dima û wisa xuya ye, ku ew ji navê mar e.

Wextekê êzdîyên gundê Balûl li navçeya Talînê (Ermenîstanê) mar xwedî dikirin û miqatîlê dikirin. ji wan maran ra digotin dewleta malê. Ew nedizêrandin, nifir li wan ne dikirin û kuştina wan tiştekî guneh dihesibandin.

Di berhemên gelêrî da carna ji ziya (marê herî mezin) ra jî mar dibêjin.

Di hikyata kurdî Şamil da marê ziya xwe li hemû vexwendîyên dewatê va dialîne û şert datîne ber wan, ku eger ewana keça padişa jê ra neynin, ewê wana bixeniqîne. Ew tenê wî çaxî bela xwe ji wana vedike, gava keça padişa jê ra tînin.

Gorî kurdan di dema birûskvedanê mar hildifirine ezmanan û li wir dibine ziya.

Hebandina maran bal gelek miletan heye. Bal ermenîyan jî mar carna dibe ziya. Gorî M.Abêxyan di bawermenîdyên ermenîyan da marên firtoneyê cîkî berbiçev digirin û ji wan ra ziya dibêjin. Bi rastî jî, carna mar wisa mezin in, ku ji wan ra ziya tê gotinê[159].

Êzdîyan zîya weke mar qebûl dikirin, bawer bûn, ku qîlên wan hene, ew bêbext in û dikarin zirarê bidine merivan û heywanan. Gorî bawermendîyan, ew dikarin hilfirine ezmanan û bibine sebebê firtoneyan, ew dikarinbi dêla xwe va bajar û gundan wêran bikin, merivan û heywanan bikujin.

Di hikyatên kurdî da mêrxasên gelêrî himberî zîyan şerekî giran dikin, da ku horîyên wan, sêvên wan yên cinetê, kasên avê, xişirên giranbuha û tiştên din li xwe vegerînin.

Di hikyatan da behsa bobelîskan jî tê kirinê, ku bi bawerîya êzdîyan hildifirine ezmanan.

Gorî mîtologîyayê zîya ji ser erdê fitilan dide xwe, hildifire ezmanan û carna wek ruhê neqenc bi qilxê birûskê an jî bagerê xuya dibe. Bi bawerîya êzdîyan ewana bi zîpik û teyrokê ra dadikevine ser erdê.

Wisa xuya ye ku bi bawerîya êzdîyan pêwendîyên zîya bi ruhê neqenc yê birûskê va heye, ku jê ra ebabirûsk tê gotin. Ji ber wê jî êzdî zîya û ebûbirûsk wek birayên hev dibînin.

Di mîtologîya kurdan da zîya dijmina merivan yê qaneqanê ye. Daxaza wan ew e, ku meriv li rûbarê dinyayê nemînin, lema jî ew bajar û gundan wêran dikin, merivan dikine nava halekî giran.

Kurdan dema didît, ku zîyayê fizildûmanê xuya dibe, destxweda perçeyên ji hesin davîtine ber şêmîkên xwe, bona ruhên neqenc û zîya ji wan dûr bikevin. Êzdî bona zîya ji mala xwe derxistana, hewara xwe li ruhên qenc û Melekê Taûs dadixistin û digotin: Ya Melekê Taûs, tu me ji zîya xweykî.

Bi bawerîya êzdîyan ruhên qenc gerekê bi fermana Melekê Taûs wan zîyayan bigirtana, bibirana ezmanan, li wir bixeniqandana û merivan ji ruhên neqenc xilaz bikirana, ku bi qilxê maran li wan diqesidin.

Gorî mîtologîya kurdan, zîya gava hildifirî ezmanan, bi ruhên qenc ra dikete nava qal û cengê, lê nikaribû zora wan bibira, ji ber ku nifir li ruhên neqenc hatibû kirinê. Eger zîya gelek bêbextîyan û xayîntîyan dike, Melekê Taûs ji qirika wî digire û wî dixeniqîne[160].

Kurdên êzdî bawer dikirin, ku mar tenê di dema bagerê û fizildûmanê ji erdê hildifire erşê ezmîn. Zîya tenê di dema bagerîkê da xuya dibe.

Di zargotina kurdan da em rastî wê yekê tên, ku li rex çavkanîyan û ber kenarên çeman Marên kevirî hene, yên ku xwedêgiravî ji nifirên merivan bûne kevir û risas û ew yek bi destî ruhên qenc hatîye kirinê. Rêça lingên ruhên qenc warên paqij têne hesibandin, lê avên ku wan waran ra dikişin, avilheyat in.

Ji heywanên beyanî (bejî) ji gişkan zeftir heywanên wehşî zirar dane merivan, wek şêr, piling, hirç, gur û h.w.d., ku di çevê merivan da têrnexur, êrîşkar in û tirs û xofa xwe li her deran belav dikin. Bi bawerîya kurdan di nav wan da ruhên neqenc hene. Bona xwe ji wehşîtîyên wan biparêzin, merivan dest avêtine her firsendan, bona dijminatîya wana himberî xwe bidine kêmkirinê. Merivan bona xwe ji êrîşên wehşîyan biparêzin, dua û nifir kirine, qurban dane û ebabetîyên dînî kirine.

Di nav edetên kurdan û zargotinê da nîşanên hebandina wan heywanan hene. Kurd derheqa şêran da dibêjin: Şêr şêrê Xwedê ye, Şêr dergevanê Xwedê ye.

Di nav kurdan da eşîra bi navê Şêranî heye û navên Şêro hene.

Êzdîyên navçeya Aparanê li ser wê bawerîyê bûn, ku eger meriv di xewnê da şêr bibîne, xêr e. Aşûrîyên ku li Ermenîstanê dijîn jî ser wê bawerîyê ne.

Di nav kurdan da hirç jî weke şêr hatiye hebandin. Gorî edetekî kurdan hirç serekê hemû heywanan e û pêşengî li wan dike.

Gorî êzdîyan hirç berê meriv bûye, paşê warguhêzî hirç bûye. Êzdîyên Îdirê ser wê bawerîyê bûn, ku hirç baxvan bûye. Gorî êzdîyên Qersê hirç sinetkarekî yûnanî bûye û jê ra hoste gotine, paşê ew bi merivan ra bûye dost, bona wana dîwar lêkirine, alet û hacet çêkirine û h.w.d.

Di nav bawermendîyên kurdan da rûvî cîkî berbiçav digire. Rûvî ne tenê di nav folklora kurdan da, lê ya gelek miletan da wek terewilekî xapxapok, anîzaz xuya dibe, ku meriv nikare pişta xwe bi wî girêde. Di mîtologîya êzdîyan da gava meriv rastî rûvîyên zer û reş tê, ecêbekê bê serê wî. Ev yek dikare bi wê yekê va bê şirovekirinê, ku bal kurdan ew reng sîmvola xirabîyê tê hesibandin.

Di folklora kurdan, xwesma hikyatan da gelek dîdemên bi heywanan va girêdayî hene û gelek caran em di wan da rastî rûvîyan tên, ku nîşana zirardayînê, çavqulîyê, zikreşîyê ye.

Di bawermendîyên kurdan da, herwiha êzdîyan da jî gur wek tiberk hatine hebandinê.

Di nav êzdîyan da bi guran va girêdayî çend mîtologî hebûne: ser bêşîka (landik) zarokên sava çencikên guran darda dikirin bona ku çav li wan nekeve, bona ruhên neqenc nêzîkî wan nebin. Wextê zarok giran nexweş diketin, xwîna guran li enîya wî dixistin. Di merekan da postê guran xwedî dikirin bona xurek û zexîreya xwe ji cinan biparêzin.

Êzdî ser wê bawerîyê bûn, ku di guran da hêzeke nebînayî heye, lema jî gava zarok lûrî dikirin, digotin: Lawo, Xwedê qewata gur bide te.

Wek ku bal gelek miletan, bal kurdan jî beq hatîye hebandinê. Rast e, reng û rûyê beqê ne ciwan e, wek dibêjin di husnê dinyayê da ne tiştek e, lê bi bawerîya êzdîyan ew wek maran xwedî hêzeke nebînayî ye. Di hikyatên kurdan da beq diqure (diteqe), ji hundurê wê xort û keçên ciwan derdikevin. Gorî êzdîyan qurequra beqan xêr e.

Rex gundê Gelto li navçeya Talînê kevirekî ziyaretê heye, ku jê ra Kevirê beqê dibêjin û milet diçe ber wê ziyaretê û qurbanan dide.

Keç û jinên kurdan wek nîşana hebandinê xemil û xişirên bi şikilên beqê bi xwe va dikin. Ser gelek kemberên jinên êzdîyan wêneyê beqê hatîye nitirandin. Tiştên ha bal ermenîyan û gelek miletên cihanê yên mayîn jî hene.

Gorî V. Bdoyan[161] di nav ermenîyan da beq wek totêm hatiye hebandin.

Bal êzdîyên Qersê edetekî ku dûrî aqilan bû hebû: bona qenckirina çend cûre nexweşîyan dermanê ji hêşinayê çêkirî da xûnê beqan zêde dikirin.

Êzdî ser wê bawerîyê bûn, ku beq gelek qenc û rehm in û dema yekî di xewnê da beq didît, ew nîşana bextewarîyê bû. Bi bawerîya wana, gava mêrxasên cimaetê diketine rojeke teng, beq diteqîyan, ji nav wana ruhên qenc derdiketin û alî wan dikirin, ew ji qezîyayê û belayê xilaz dikirin.

Di folklora kurdî da em gelek caran rastî wan bûyeran tên, ku çawa ruhên rehmetlêbûyan şev nîvê şevê bi qilxê heywanên cuda-cuda ji goristanê derdikevin.

Êzdî wisa bawer dikirin, ku meriv ji terewil û hêşinayên cûre-cûre dixuliqin, paşê ruh ji nav wana derdikevin û dikevine mala zarokan a jinan, paşê wek meriv têne cihanê.

Kurd ser wê bawerîyê ne, ku emirê merivan bi mirinê xilaz nabe, ruhê wî berdewam dijî an jî ruhê wî dikeve nava heywanan û hêşinayê û herdem dijî.

 

 

 

. , - . - , , .

, , , , .

MAP.

, . , . " ", . , .

. "" (Şamil) - , . .

.

. . . : " , , , "" //. ".[162]

, , , , . , , , , .

, , , , .





:


: 2016-11-18; !; : 455 |


:

:

,
==> ...

1495 - | 1467 -


© 2015-2024 lektsii.org - -

: 0.049 .