Бандитизммен қарақшылық қылмыс құрамдарын айыру туралы сұрақ осы құрамдарды сипаттайтын элементтердің үқсас келетін жағдайларда туындайды, яғни, егер қарақшылық бірнеше адаммен және қару арқылы қолданған жағдайларда қарастырамыз.
Бандитизм мен қарақшылықтың үқсастығы ол қылмыстардың жекелеген азаматтарға және мелекеттіқ қоғамдық, өзгеде меқемелер мен ұйымдарға қол сұғушылығы арқьшы көрініс табады. Сонымен қатар бандалық шабуьш жасау қарақшылық сияқты жәбірленушіге қатысты өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретш қүш қолдану арқылы топтастырылуы мүмкін.
Бірақ, бұл қылмыстардың сырт көзге ұқсастықтары болғанмен, бұл қылмыстардың елеулі айырмашылықтарын да көруге болады.
Кеңестік қылмыстың зандар тарихында қарақшылық бандитизмнің бір түрі есебінде қарастырылған. 1922 жылғы РСФСР қылмыстық кодексінің 184 бабында келесідей түсінік қалыптасқан: «Ашық түрде мүлікті ұрлау мақсатында, қандайда бір тұлғаға шабуыл жасау, оған физикалық және психиқалық қүш қолдану арқылы өмірі мен денсаулығына зақым қелтіруі деп атап көрсеткен. Осы қодеқстің 184 бабының екінші тармағында «сондай қылмысты адамдар тобын жасау сөздерінен кейін жақшаның ішінде «бандитизм» сөзі тұрады.
1922 жьшғы РСФСР қылмыстық қодексінің 76 бабында бандитизм «әртүрлі қылмыстық мақсаттарда қарақшылық шабуылдар жасау үшін банда- шайктерді үйымдастыру деп қөрсетілген болатын.
Осыдан біз заң шығарушының бұл ұғымдарды бір-бірімен теңестіргенін көре аламыз. Сол кезде практикада бандитизм мен қарақшылық арасындағы ұқсастықгары туралы сұрақгар туындай бастады. Осы аталған кодекске кейіннен шыққан түсіндірмеде: «топ пен «банда-шайка ұғымын бір-бірімен ұқсас деп түсіну қате» деп жазылды.
«Банда шайка бірнеше адамның бірігуін анағұрлым қауіпті формада құрылып көрініс табады.
Қазіргі қолданылып жүрген қылмыстық зандарда қаруланған қаракшылық топты бандитизмнен айыру өте күрделі болып отыр. Бандалық шабуылдар меншік қатынастарына байланысты қол сұғушылық әрекеттер жасаған жасаған жағдайларда бірнеше белгілері қарақшылық топ белгілері мен сәйкес келеді. Соған байланысты аталған қылмыстарды ажыратуға көмектесетін критерийлерді өндіруіміз қажет.
Бұл проблеманың күрделілігі тек ұйымдасқан қылмыстың таралуымен ғана байланысты өсіп отырған жоқ. Сонымен қатар практикада қылмыстық қол сүғушьілықтарға қарсы күрес, бандитизм үшін жауаптылықгы көрсететін нормалардың қоддану тендециясында болып отыр. Оның өзектілігі күқық қорғау орғандарының респендент-қызметкерлерінің он бес пайызы атап көрсетіп отыр.
Бандитизм мен қарақшылықты айыру үшін маңызды жағдайларға нақты белгілерін анықтап алу, банданың ұғымын сипаттайтын, яғни банда ретінде екі немесе одан да көп адамдар тобымен кұрылған, тұрақты қаруланған қылмыстық ұйымның бір формасы ретінде аддын-ала жеке азаматтарға, үйымдарға, мекемелерғе шабуыл жасау үшін күрылған қылмыстық топты айтамыз.
Банда келесідей белғілерден түрады:
1. ұйымдастырушылық;
2. тұрақтылық;
3. мүшелердің қаруланғандығы;
4. оның құру мақсаты шабуыл жасауды қөздейді;
ҚР қылмыстық кодексінде қаруланған қарақшылық топқа арналған бап жоқ, ол тек қарақшылық деген сөзбен көрініс табады.
Ал қаруланған қарақшылық топ қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар есебінде қарастырылады. Қаруланған қарақшылыққа да аталған бандитизмнің ерекше белгілері тән болып табылады. Егер қарақшылықгы жалғыз адам жасаған болса, онда оған аталған белгілердің тек қаруланғандығы, шабуыл жасауды көздейтін белгілері ғана тән болады.
Енді бандитизм мен қаруланған қарақшылық топ қылмыс құрамдарының арнайы, практикада кездесетін белгілеріне тоқталып өтейік.
Ұйымдастырушылық. Бұл бандитизм мен қаруланған қарақшылық топ белгісі қатысушылар арасында белгілі бір байланыстарды ұстау формасын белгілеу, яғни иерархиялық тұрғыдан функцияларын бөліп беру ретінде көрініс табуы, сонымен қатар жасайтын әрекеттерінің келісушілігі, жалпы мақсаттарға жетудің дайындығын, қылмыстық қоғамдастықтағы ролі ретінде көрініс табады. Ұйымдастырушылықтың міндетті элементі болып, бандамен қарақшылық топта қатаң тәртіптің сақталуы болып табылады.
Қылмыстың құқықтық әдебиеттерде қөрсетілгендей банданың міндетті элементтерінің бірі болып «тұрактылық табылады. Бірақ, кейбір авторлар тұрақтылық белгісін банданың ұғымынан алып тастауды ұсынған. Мысалы, ол туралы П.Ф.Гришанин былай деп жазды: «тұрақтылықгы банданың міндетті белгісі ретінде есептелмеуі тиіс2. Бұл позиция П.И.Гримаев пен Г.А.Кригердің әділетті пікірімен қайтарылып тасталды.
Топ мүшелерінің арасында қылмыстық түрақгы белгілерінің болмауы қарақшьшық пен бандитизм қылмыс құрамдарын айырудың маңызды белгілерінің бірі болып табьшады.
Тұрақтьшық ретінде тұрақгы немесе уақытша қылмыстық қызметті түсінуіміз қажет. Қылмыстық әрекеттердің бірнеше рет жасалуына есептелінген және жасалынатын қылмыстық әрекеттердің үздіксіздігі болып табылады. Қылмыс жасау арасындағы үзіліс орын алуы мүмкін, бірақ банда қелесі шабуылдар жасауға дайындалып интелектуалдық деңгейде әрекет етіп отырады. Мұндай жағдайда әрбір банда мүшесіне белгілі әрекеттерді жүзеге асыру сеніп тапсырылады. Бұндай әрекеттер мүшеге болашақта жасайтын шабуылдардың жоспарын жасау барысында сеніп тапсырылады. Осыған байланысты банданың жай қатысушылық немесе топпен жасалған қылмыстырдан ажыратылады1.
Тұрақты бандалық топтың құрылу жолындағы бастапқы этапы болып алдын-ала ұйымдасқандығы болып табылады, яғни қортындысында басқарушы мен оған бағынышты адамдардың күрделі, қатаң иерархиялық құрылымға алып келеді.
Қатаң тәртіп жоғары деңгейдегі ұйымдастырушылық пен тұрақтылықта қөрініс табады, яғни бандалыққа мүшелікке кіргеннен кейін белгілі көрсетілген қылмыстарды жасауға міндетті болады. Бұндай банданың өзінің қылмыстық қызметі барысында ерекше әдістерді құрастырып алады, олардың қатарына: алдын-ала шабуьш жасау объектісін іздестіру, оның жасалу ереқшеліктері (стилі) жатады.Оған мысал ретінде тұлғаның құрған бандасы ойластырылған шабуылдарын құқық қорғау орғандарының қиімін қиіп жасауы. Бұндай жасалу ереыпеліқгері мен стилдеріне байланысты мысалдарды көптеп қелтіруге болады.
Түрақгылық қылмыс формаларының байланысы және қатысушылардың бірігушілігі бандитизмнің сапалы белгілері болып табьшады және ол қатысушылықгың қауіпті формасынан айырмашылығында болып табьшады. Сонымен қатар ұйымдасқан қылмыстық топтың да белгісі болып табьшады. Оны қылмыстық кодекстің 17 бабының екінші тармағынан және РСФСР Жоғарғы Сот Пленумының 4 мамыр 1990 жьшғы «Қорқытып алушьшық істерінің сот практикасында қолданылуың туралы түсіндірмесінен көруге болады. Бірақ ұйымдасқан топтың қылмыстық ұйымға қарағанда қатысушылық формасының қауіптілігі томен болады. Ол қылмыстық топ қылмыстық ұйымға дейін өсуі мүмкін. В. Коноваловтың көрсетуінше, «қылмыстық топтың қылмыстық ұйымға айналуының, өсіп-өнуінің қажетті этаптарының бірі болып табылады. ұйымдасқан топ бұл- екі немесе одан да көп адамнан құрылған, алдын-ала бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін алдын-ала ұйымдасқан топ, яғни оның арнайы негізгі белгісі болып тұрақтылық ұғымымен қамтылатын алдын-ала ұйымдасқандығы табьшады. Үйымдасқан қылмыстық топпен қылмыстық ұйымды шатастыру практикада қылмыстық ұйымдармен күресті әлсіретеді. Бұндай пікірді өз еңбегінде В.С.Комиссаров келтіреді. Тұрақтылықтың көрсетпелері ретінде келесі сипаттамалар орын алады:
1.Ұйымдастырушылықтың жоғары деңгейде болуы (біріккен қызмет жасауларының мақсаттарын анықтап алуы, қылмыстық әрекеттерін жоспарлауы, қылмыс жасаудың құралдарымен, қаруларымен материалдық қамтамасыз ету, ішкі тәртіптің қатаң болуы, ұйымдастырушының белсенді қызметі және т.б.)
2. Банданың және ұйымдастырушылық құрылымының бір қалыптьшығы (жаңа қатысушылар тек қажетті жағдайларда ғана тартьшады).
3. Қызмет барысындағы әртүрлі сипаттағы әдістерінің болуы (шабуыл жасау объектілерін анықгаудағы ерекше методикасы, банда мүшелерінің әрекет етуінің және шабуыл жасаудың арнайы әдістері, қылмыс жасаған жерден қалдықгарды жасыру және т.б. әрекеттер)
4. Қылмыстық қызметтің әдістері мен формасының тұрақгылығы (шабуыл жасаудың тексерілген және қолданылған әдістері, банда мүшелерінің арасында бөлініп берілген мшдеттемелердің тұрақгы болуы, қүқық крғау органдарының қызметкерлерінің киім үлгілерін және атрибуттарын пайдалануы және т.б.)
Аталған түрақгылықтың көрсеткіштері оның құрылымында банданы қарақшылық топ формасы ажыратуға мүмкіндік береді.
Бандитизм мен қарақшьілықгы ажырату барысында банда мүшелерінің қаруланғандығына көңіл аударғанымыз жөн. Бұл белгі бойынша бандитизм мен қарақшьшықгың жекелеген жағдайлары бір-бірімен өте жақын. Осыған байланысты қателіктер жібермеуі үшін қаруланғандық бандитизмнің құрылымдық белгісі болса, қарақшылық қару қолданумен байланысты болмай-ақ жүзеге асырылатындығына көңіл аударуымыз қажет. Бірақ қарақшылық қаруланғандық деп мойындалса, бұл белгінің мазмұны банданың белгісінен ажыратылады. Бандитизмде қару деп тікелей, тар мағынада бүл сөз тірі күшті жоюға арналған арнайы құрал болып табьшады. Мысалы: адам өлтіру, ауыр дене жарақаттарын келтіру. Ол шаруашылық мақсаттарда қолданылмайды, азаматтық еркін айналымына заңмен тиым салынған (атьшатын қарулар, суық қару, жарылғыш күші бар қарулар) қарулар болып табылады.
Бұрынырақгардағы сот тергеу практикасында қару ұғымын кеңейтуге бағытталған шаралар болған және бандитизмге банда мүшелерінде қару емес құралдар (предмет) қолданғанда бұл жай сөз, бірақ сол құралдармен жәбірленушінің денсаулығына елеулі зиян келтіреді. Мысалы: олардың қатарына балта, лом және тағы басқа заттарды жатқызуға болады. Бандитизмдегі қарудың түсінігі кей жағдайларда кеңестж қылмыстық құқық теориясында да қолдау тапты.
Г. А. Мендельсон және Ю.М.Ткачевский «бандитизмде қару ретінде тірі күшті жоюға бағытталған арнайы құралдар ғана емес өзгеде құралдар деп түсінген дүрыс, осы құралдардың көмегімен қанжар немесе фин пышағымен келтірілген зиянмен бірдей зиян келеді деп жазды.
Бірақ бүл позиция теорияда және сот практикасында бас тартылушылыққа ұшырады. Бүл түсінікті де.
Баңдитизмнің қоғамдық қауіптілік дәрежесінің жоғарылығы оның түрақтьшығы ғана емес сонымен қатар оларда шын нағыз қарудың болуында болып табылады. Бандада қарудың болуы оның қауіпті қылмыстық үйым болуына алып келеді және өздерінің ойластырылған қъшмыстарын жүзеге асыруға көмектеседі және сонымен қатар оларды үстау барысында қарсьшық қөрсетуге үлкен мүмкіндік береді.
Қаракшьшықтың бандитизмнен айырмашылығы, қарақшылықта қылмыскерлер шабуыл жасау кезінде тек қана қару қолданбайды сонымен қатар қару есебінде өзге де заттар қолданылуы мүмкін. Мысалы: Балта, лом,асхана пыіпақтары және т.б. Мүндай жағдайларда топтың түрақтьшығы, үзақ мерзім әрекет етуі және шабуыл жасауының болуы, кінәлілердің әрекеттері бандитизм қүрамы онда қарудың болуы тек бұл сөздің тікелей мағынада болжауды жүзеге асырады.
Осыган байланысты «тұрақгылық банданы қарақшылық топтан ажырататын негізгі белгісі болып табылады немесе «қарақшылыктың бандитизмге қарағанда түрақгы топтың болуымен сипатталмайдың2. Топтың бөтеннің мүлкін иелену мақсатында жарамсыз қаруды қолдану арқылы шабуыл жасауы қарақшылық ретінде саралануы тиіс.
Сонымен қатар, топтың шабуыл жасауын саралаған кезде қолданылған құралдардың қатарына қарудың имитациясы жатқызьшады. Олардың қатарына ойыншық тапанша (пистолет) және т.б. қарулар жатқызылуы мүмкін. Қарудың имитациясын қолдану тек қана қарақшьшықта орын алады.
Бандитизм және қарақшьшықта қылмыскерлермен кару қолданудың кейбір осы қылмыстардың құрьшымынан туындайтын ерекшеліьсгеріне көңіл аударуымыз қажет.
Бандитизмде тек банда мүшесінің біреуінде қарудың болуы бұл факты жөнінде хабардар болуы жеткілікті. Оны, яғни қаруды шабуыл жасау кезінде пайдаланды ма, жоқ па, мүндай жағдайларды ескеру мүмкін емес. Қылмыскер қаруды қажет болған кезде қолдануы мүмкін жағдайлар жеткілікті болып табьшады.
Заң шығарушы қаруланған қарақшьшық құрамын керісінше тек қаруды қолдану немесе қаруды қоддануға қауіп төндіруімен байланыстырады.
Бандитизм мен қарақшьшық құрамдарының үқсастығы бүл қъшмыстардың аяқталуыңда да бар. Бүл екі қылмыс қүрамыда келте қылмыстар тобына деп банданы ұйымдастырған кезден бастап, ол шабуьш жасап үлгерді ме, жоқ па, оған қарамай қылмыс аяқталған деп есептелінеді. Ал қарақшылық қылмыс құрамында қылмыс аяқталған деп есептелінеді. Шабуьш жасаған сеттен бастап, ол бұның нәтижесінде мүлікті алып үлгерді ме, жоқ па, оған байланысты емес.
Бұл қылмыстардың құрамдарына байланысты ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар. Қарақшылықтың объеқтісі ретінде меншіктіқ қатынастар табьшады. Қарақшалақтың бандитизм қылмыс қүрамының басты үқсастықтары тұлғаның өмірі мен денсаулығында болып табылады. Объективтік жағынан қарақшылық күрделі қылмыс. Ол екі әрекеттен түрады:
1. Шабуыл жасау;
2. Күш қолдану;
Бандитизм объективтік жағы бірнеше әрекеттерден тұрады:
а) азаматтар мен ұйымдарға шабуьш жасау мақсатында тұрақты қаруланған қылмыстық топты құру;
б) осындай банданы басқару;
в) банданың жасайтын шабуылдарына қатысу;
г) банданы құру және оған қатысу өз өкілеттігін теріс пайдалану арқылы жасау.
Бүл жерде байқап отырғанымыздай, қарақшьшықгың объеқтивтік жағы тек екі әрекетпен көрініс тапса, бандитизм бірнеше әрекетпен көрініс табады. Объективтік жағынан аталған қылмыстардың ұқсастықтары, олар екеуінің де әрекеттері шабуьш жасауларында болып табылады.
2.2 Бандитизм және қорқытып алушылық
Сот статистикасы және талдауы сот тергеу пракгиқасында қорқытып алушылық істерінің қауіпті пайдакүнемдік- күш қолданушылық қол сұғушылыққа айналып кету фактісін дәлелдеп көрсетіп отыр. Мұндай жағдайларда сипатына және қоғамдық қауіпті дәрежесіне байланысты қарақшылыққа, ал қейбір жагдайларда бандитизмге жақындайтындығын көруге болады. Бес-алты жыл бұрын қорқытып алушьшық күш қолданушының сипатын жоғалтып адцы. Қорқытып алушы хат жазу, телефонмен сөйлесу сияқты тікелей байланысудан жауаптылықтан қорқып қашады. Сонымен қатар, қорқытып алушылықгың нақгы және орындалуына алып келген жоқ. Қорқытып алушылық қоғамдық қауіптілік сипатына байланысты ұрлықпен тонаудың арасында көрініс табады. Қазіргі кезде қорқытып алушылық қарақшылықпен бір деңгейде тұр. Соңғы жылдары қарақшылық ашық дөрекі сипатта болып жүр. Ол қорқытушъшықтың нақты қолдану дәрежесі мен байланысты. Қорқытып алушылық қауіп төндірудің өте қауіпті формасын қолдануға алып келді (пәтерлер мен коммерциялық сату орындарын өртеу, автоқөліктерді жару, ауыр дене жарақаттарын келтіру, өлтіруге оқталу, өлтіру) егер жәбірленуші субъектінің қойып отырған талабын орындамаған жағдайда.
Сонымен қатар, қазіргі кездегі қорқытып алушы жеке әрекет жасамайды. Құқық қолданушылық пракгикасы қорқытып алушылық топтарының ұйымдасқандығын, тұрақтылығын, қаруланғандығын көрсетіп отыр және оларда қәсіпқойлық (профессионализм) элементтері қөрінуде.
Демек, қорқытып алушылық қоғамдық қауіптілік сипатына байланысты қарақшылықпен үйлестіріледі.
Сот тергеу практикасымен танысу бандитизм және қорқытып алушылықты айыру қезінде құқықтық бағалау қажеттілігі туындайды. Мұндай жағдайда қорқытып алушылық қаруы бар ұйымдасқан топ жасаған кезде орын алады. Ұйымдасқан қорқытып алушылық топтарының қарулануы әрине олардың жасайтын қылмыстарының қоғамдық қауіптілік дәрежесі зор. В.С.Минсқая дұрыс айтады: «топта қаруланғандықтың болуының белГісі қарақшылыққа арналуы, оны банда деп түсінуге негіз болмайды, оның қол сұғушылық объекгісін ықпал ету механизмі қорқытып алушылықта қүрделі болып табылады. Осыған байланысты қару қорқытып алушы мен жәбірленушіғе психикалық қүш қолдану қаупін қүшейту үшін қолданады.
Бандитизммен қорқытып алушылықтың үқсастықтары мен айырмашьілықтары қол сүғушылық объектісінен, субъективтік жағынан туындайтын белгілерінен көреміз.
Қылмыстық зандарда бандитизмде қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпте қарсы қылмыстар қатарына жатқызьшатыны мәлім.Егер бандалық шабуыддар меншік қатынастарына қол сұғушьшықпен байланысты болса, (қарақшылық пен қорқытып алушылықтың топтық объетісі) бірнеше белгілері арқылы тек қарақшылықпен ғана үйласпейді, сонымен қатар қорқытып алушылықпен де сәйкес келеді. Сондықтан сот осындай жағдайларды ажырататын критерийлерді қажет етеді.
ҚР Қылмыстық кодексінің 181 бабының диспозициясында қорқытып алушьшық құралы ретінде: мүлік, мүліктік құқық, мүліктік сипаттағы әрекеттер және т.б. Ал бандитизмде мүлікті иелену тек бір жәбірленушінің өзімен бірге, өзінің иелігіндегі мүліктер болып табылады. Бандитизмде күш қолдану, мүлікті иелену мақсатында қолданылады, ол қорқытып алушылық құрамында күш қолдану мүлікті беруден бас тартқаны үшін кек ретінде қолданылады.
Топтық қорқытып алушылықта мүлікті және өзгеде бағалықтарды беру арнайы талаптар жүргізілгеннен кейін жүзеге асырылады. Бүл екі акт арасында белгілі уақытта бөлініс туындайды.
Ю.Б.Мельникова және Т.Д.Устинова былай деді: «қорқытып алушьшықта мысалы, жеке мүлікті кінәлі өзі иеленбейді, ол оған жәбірленуші мен жүзеге асырыладың2.
Бандитизм мен топтық қорқытып алушьшық арасындағы айырмашылықты ашуға көмектесетін маңызды қүрьшымдық белгілерінің бірі болып қаруланғандық болып табьшады. Қару қолдану және қару ретінде басқа заттарды қолдану кез-келген қылмыста қауіпті болатыны мәлім, сонымен қатар қорқытып алушылық қылмыс құрамына да тән. Көп жағдайларда қару қолдану жәбірленушінің қарсьшасуын, қылмыскерге бағынбауын басып тастайды, өмір мен денсаулыққа қауіптілік дәрежесін өсіреді. Қылмыскерде өз күшіне деген сенімділік туындайды және өз кезегінде дөрекі әрекеттер жасуына өз септігін тигізеді.
