Шыльны панядзелак — першы дзень Вялікага посту. На Ві­цебшчыне раней у гэты дзень гулялі ў карчме, што называлася “каваць шыла” (Шэйн, 1912). 1 страница

*Паласказуб (Пласказуб, Панядзелак Пласказуб, Папалакіны) — першы панядзелак Велікоднага посту (7 тыдняў). Наймен­не, відаць, звязана з піццём гарэлкі. Увесь пост царква не дазваляла есці мяса, піць малако, спяваць песні, танцаваць. У Сло­німскім павеце хлопцы насілі ступу і складалі туды розныя рэ­чы дзяўчат, каторыя не паспелі выйсці замуж. Дзяўчаты адкуп­ліваліся, і ўсе разам гулялі. У розных раёнах Беларусі веша­лі калодкі хлопцам, якія не ажаніліся. На Свіслаччыне гэты дзень называўся Паслязапусак. Прызнавалася добрым, калі пер­шым у хату з раніцы заходзіў мужчына, а калі жанчына, то нібыта будуць развальвацца сыры.

“А я пойду дэй повесную…”

“Ой, вясна-вясняначка”

14/1. Аўдакей (Аўдокій, Яўдоха, Аўдоння, Аўдуська, Яўдокі, Галдакей, Аўдоцця Вясноўка). У многіх раёнах — першы дзень вясны. “Яўдокі — з гары патокі”. Гаварылі, што Аўдакей трымае ў руцэ лета. Прыкмячалі надвор’е — ці нап’ецца певень або вол з-пад страхі. Лічыўся нешчаслівым днём, таму “не пралі, не снавалі” і не выконвалі іншыя работы. Тады ж казалі: “Прадзі, гульцяй, бо будуць голыя бокі, як не прасьцімеш”. Але на “Оўдокый помідоры на расаду сажалі і на окне дзержалі” (Лель­чыцкі раён; Талстая, 1984). У валачобных песнях спявалі:

Святы Еўдакей — веснавы святок.

Веснавы святок — пераступ года.

Пераступілі ў яго слядочкі,

У яго слядочкі ўсе святочкі...

Ці:

Аўдакеі

Дровы сякуць,

У клады кладуць.

У іншых раёнах “гукалі вясну”. Хаця, бывала, і добра яшчэ трымалася зіма. “Яўдохі — снегу па бокі” (вёска Моталь, Іва­наўскі раён).

“Чырачка-пташачка, не залягай далечка…”

Першыя чатыры дні сакавіка, па перакананні некаторых ся­лян, адлюстроўваюць наогул стан надвор’я ўсяго года: першае сакавіка ўяўляе сабою нібы вясну; другое — лета; трэцяе — во­сень; чацвёртае — зіму; якія выдадуцца дні, такая будзе і адпа­вядаць ім пара года. У другіх мясцінах гавораць: “Калі Галдакей (дзень святой Еўдакіі, першае сакавіка) цёплы, свеціць сонца, то вясна і лета надарацца цёплыя і асабліва добры будзе сенакос. Ідзе дождж — чакай ураджай на жыта. Калі моцны мароз, то ён жа замарозіць грэчку ў час цвіцення. Як першае сакавіка ту­маннае, пашанцуе з ураджаем на стручковыя расліны. Калі ж мя­целіца і завея (бывае рэдка), то ў бягучым годзе неабходна чакаць вялікага голаду, які вымяце людзей”.

У гэты дзень у іншых краях сяляне стараюцца есці асаб­лівую страву — “націну”, прыгатаваную з лісця рэпы. Кажуць, так яны папярэджваюць хваробу “грэчаніцу”. Назву яе сяляне звязваюць з грэчкай, ад якой нібы яна і з’яўляецца. Прык­меты хваробы на апантаных ёю асабліва заўважаюцца раніцай і вечарам: адчуваецца вялікі непрыемны сверб (Вілейскі павет; Крачкоўскі, 1874).

15/2. Хвядот. На гэты прысвятак засцерагаліся моцных вят­роў. “На Хвядота занос — усё сена знясе” (Паўлюкоўскі, 1934). “На Фядота занос — доўга прыпару не будзе” (Ляснічы, 1990).

Сонейка вясновае, лагоднае

17/4. Герасім Гракоўнік — дзень прылёту гракоў. “Герасім гра­коў прыгнаў” (Ляснічы, 1990). Існуе прыкмета: гракі сядзяць ужо ў гнёздах — на дружную вясну, калі лётаюць бязмэтна або і зу­сім іх не відаць у аселіцы — вясна будзе павольная, часцей — позняя (Санько, 1990).

“Гракі сядзяць ужо на гнёздах – на дружную вясну”

18/5. Конагароднік — дзень падрыхтоўкі да пасадкі расады капусты (Ляснічы, 1990).

19/6. Язэп. “Як святы Язэп кіўне барадою, дык зіма ўцякае ўніз галавою”. Здаралася, што ў вясновыя “паставыя” дні, калі касцёл забараняў шлюб, вяселле ўсё-такі адбывалася. На гэты конт народ меў прыказку: “Святы Язэп сярод посту шлюб дае прахвосту” (Паўлюкоўскі, 1934). Добрае надвор’е на Язэпа лічы­лася спрыяльным. “На Язэпа пагода — год ураджайны” (Б.с. к., 1937).

20-21. Дзень астранамічнага вясенняга раўнадзенства.

22/9. Саракі (Саракасвятыя, Сорак мучанікаў). У народзе каза­лі, нібы на Саракі прылятае 40 “выраяў”, а таксама, што гэта свята “пчальніковае” і ўжо канчаткова прыходзіць вясна. Гаварылі: “На Саракі мужык пытаецца, ці далёка да ракі”; “Свя­тыя Саракі — да не йдзі да ракі”; “Святыя Саракі ў поле саху валаклі”. Выпякалі з цеста для дзяцей 40 жаваранкаў, у некато­рых мясцовасцях — 40 варэнікаў, 40 маленькіх піражкоў, галу­шак. Гушкаліся на арэлях. Згодна павер’ям, сарока пачынае віць сабе гняздо і прыносіць для гэтага 40 пруцікаў. Але чака­лі яшчэ сорак маразоў. Нібыта з выраю тады прылятае сорак жаваранкаў. Хлопчыкі павінны да ўсходу сонца, не памыў­шыся і закрыўшы вочы, падабраць на двары сорак трэсак і высы­паць іх пад печ або перакінуць цераз хату столькі ж пала­чак. Хто выканае гэта, той вясною знойдзе сорак птушыных гнёздаў (або сорак качыных яек).

Народ ведаў, што “на Сорак мучанікаў дзень з ноччу мераец­ца” (Паўлюкоўскі, 1934). Відаць, у старажытнасці ён звязваўся з вясеннім раўнадзенствам, ад якога пачыналася вясна. На Саракі сажалі расаду (Свіслацкі раён).

У Ельнінскім павеце дзеці праводзілі цікавую гульню: выкон­валі пахаванне “трункі” з насякомымі, спявалі: “Жылі не сяляне, памерлі не радзіцелі” (Дабравольскі, 1914). Малыя і дарослыя гушкаліся на арэлях, “каб лён рос” (Шумілінскі раён).

Пліска. Праваслаўны прысвятак па сутнасці не адрозніваецца ад каталіцкай Прыскі (гл. 10 сакавіка). “На святога Пліска праб’ець лёд і пліска” (Насовіч, 1874).

Чакаю цябе, шпачок!

САРАКІ НА СЛУЧЧЫНЕ

З выраю прылятае жаваранак, от затым у гэты дзень жанкі пякуць маленькія патапцы і называюць іх жаваранкамі. Пту­шачак абліваюць засалоджанаю вадою з макам і даюць дзецям. Іншыя пякуць хлеб і на булках зверху кладуць з цеста як бы барану, серп, касу, саху або яшчэ што-небудзь з гаспадарчых прыладаў. Гэтыя рэчы падсушваюць і трымаюць за абразамі з грамнічнаю свечкаю... (Сержпутоўскі, 1930).

САРАКІ НА ВІЛЕНШЧЫНЕ І НАВАГРУДЧЫНЕ

...Сяляне заўважаюць: калі снег яшчэ ляжыць на стрэхах, то зі­ма будзе даволі ўстойлівая. Яны кажуць: “Калі Саракі заста­лі снег на стрэхах, то Благавешчанне (25 сакавіка) — на зямлі, а Юр’я (23 красавіка) — у гарах”. Есць павер’е, нібы ў гэты дзень вылятае ў нашу старонку (з цёплых месц) сорак “выраяў” — птушак.

Вядома, што ў вясковым побыце адной з вялікіх асалод у вясковых хлопчыкаў лічыцца адшукванне птушыных гнёздаў і яек. Каб у сваю пару быць шчаслівымі ў той справе, сяляне ў не­каторых мясцінах выкарыстоўваюць наступны сродак. Старэй­шыя ў хаце падгаворваюць дзяцей, каб яны, па магчымасці, ра­ней усталі на “Саракі” і нанеслі ў хату дроў. Хто з іх раней падымецца і выканае ўказаную ўмову, той будзе мець больш пос­пеху потым у адшукванні птушыных гнёздаў і яек...

У іншых месцах дзеці неапранутымі стараюцца тройчы абабег­чы хату і праз акно ўкінуць 40 трэсак, узятых з таго месца, дзе ко­люць дровы, або цераз страху босыя хлопчыкі перакідваюць 40 трэсак.

Калі хто-небудзь з сялян убачыць у той дзень вырай, які ля­ціць, то гэта, па перакананні народа, знак яго будучага поспеху і шчасця ва ўсім. Асабліва наглядаюць гусей і жураўлёў: ці ля­цяць яны кожны асобна, па аднаму, ці цэлымі ланцугамі. Калі гусі і жоравы “ляцяць па адном, дык і на жыта будзець добры ўра­джай, і снапы будуць такія цяжкія, што прыйдзецца насіць па аднаму; як ляцяць па два і па тры, то і жыта давядзецца на­сіць так” (Крачкоўскі, 1874).

*Зборава субота — субота першага тыдня Вялікага посту. На Усходнім Палессі ў гэты дзень праводзілі абрад “споведзі дзеж­кі”. Яе мылі, накрывалі новым ручніком, падкурвалі воскам, кі­далі туды вугельчык. Не расчынялі ў ёй хлеб, бо лічылі, што цяж­ка будзе ісці-дзежцы на споведзь.

*Збор (Ізбор, Узбор) — нядзеля першага тыдня (зборнага) пасля Масленіцы. Лічыўся пачаткам збору селяніна да выезду ў поле. У адной з песень распавядаецца:

А Збор мовіць гаспадару:

“Слаўны мужу над мужамі,

Тваё дзела на торг ехаць,

Зялеза купляць, нарогі каваць”.

Хутка ў поле

У некаторых валачобных песнях Збор ставіцца на першае месца сярод гадавых святак:

А ішоў напярод да й святы Ізбор,

А святы Ізбор — да бяжыць вада з гор,

...а рыбка з нор.

А святы І збор да й лемяшы купіў.

Свята і зараз вядома на Віцебшчыне.

25/12. Рыгор. “На Рыгора зіма ідзе ў мора” (Паўлюкоўскі, 1934). У народнай песні спяваецца:

А святы Рыгор спусціў ваду з гор,

Ваду ў зямлю, а з зямлі траву.

Феафан. У народзе прыкмячалі: калі дзень пачынаецца з тума­ну, то варта чакаць добрага ўраджаю льну і канопляў (Ляснічы, 1990).

Дабравешчанне (Звеставанне) — вясновае свята, свята прылё­ту птушак. Аб характары яго сведчаць прымаўкі: “На Дабравешчанне Бог багаслаўляе ўсе расліны”; “На Дабравешчанне і птушка гнязда не кладзе”; “Дабравешчанне як захоча, дык і бусел заклякоча”. “На Дабравешчанне звон, а ў морквы дух вон” (тра­ціць сок); “У каго хлеба шмат, Дабравешчанню рад”; “На Дабравешчанне цёпла — ураджай на арэхі” (Паўлюкоўскі, 1934).

Праводзілі “гуканне вясны”.

26/13. Міжблагавешчыны (да 7 красавіка) — забарона на “за­пасванне” кароў. У Мінскай губерні была такая завядзёнка: у пе­рыяд паміж каталіцкім і праваслаўным Благавешчаннем, калі се­лянін не выгнаў першы раз кароў да 13 сакавіка, то не выгане і ў Міжблагавешчыны. “Запасванне” жывёлы ў гэтую пару, на думку сялян, наклікае на статак ваўкоў, якія прыносяць вялі­кую шкоду. Каб пазбегнуць няшчасця, беларус стараецца не даваць у доўг рэчы, асабліва бёрда (Дземідовіч, 1895).

30/17. Аляксей Цёплы (Аляксей Весняны, Аляксей, Алексій, Ляксей, Алісійкі). Лічыцца цёплым вясновым днём, з ім звязана нямала народных прыкмет. “На Ляксея вол павінен з лужы на­піцца” (Паўлюкоўскі, 1934). Чакалі прылёту жураўля ці бусла. Бусько кажа: “На Лэксія хоць заб’юся, а з’яўлюся” (Столін­скі раён; Талстая, 1986). Дзень рыбалова. “На Аляксея лёд такі слабкі, што его і рыба хвастом разаб’е” (Рэчыцкі павет; Пят­кевіч, 1884). Плялі сеткі. “Аляксей сеці садзіць, лодкі смаліць, рыбу коліць”. Аглядалі (“тварылі”) вуллі. На Палессі вядома пры­маўка: “На Цёплага Аляксея рыба ідзе на нераст, карова на верас, а бортнік на хвою”. Калі былі цяжкасці з сенам, то палешукі не чакалі Юр’я, не звярталі ўвагу на Міжблагавешчыны, а выганялі “тавар на чарнагалоў”, першую зеляніну ў балоце, або “на верас”. Тут мелася на ўвазе любая мінулагодняя раслін­насць, якую мусілі перабіраць згаладалыя пасля цяжкай зімы ка­ровы.

У некаторых раёнах пачыналі сеяць лён, авёс. “Аляксей сохі чэшыць, хамуты строе”. Не ткалі, перад сном дзяўчаты гадалі пра будучае замужжа. “Святый Олэксію, я на Тобі лён сію. Дай, Божэ, знаты, з кім буду ў пары стаяты” (Пінскі раён; Талстая, 1986).

Красавік

Красавік сініць і дзьме, бабам цяпло нясе, а мужык

пазірае ды галавою ківае.

У красавіку грымот — цёплы будзе год.

Красавік сушыць, нічога з зямлі не рушыць.

У красавіку зямля грэе.

У красавіку дождж праходзіць, сонца грэе —

тады ўсякі не збяднее.

Назва чацвёртага месяца года паходзіць ад слова “красаваць”, бо ў ім з’яўляюцца першыя краскі-кветкі. Гэтаму адпавядае і дру­гое найменне, што сустракаецца ў старажытнай літаратуры,— кветень. У прыватнасці яго ўжывае Ф. Скарына ў “Малой пада­рожнай кніжцы”. Такая ж форма захавалася ва ўкраінскай мо­ве — квітень і польскай — kwiecień. У старажытных славян чац­вёрты месяц яшчэ вядомы як беразоль. А ў чэхаў гэта duben, у лі­тоўцаў — balandis і г. д.

Рускі апрель (таксама ў англічан, французаў, немцаў) пахо­дзіць ад рымскага аргіііз, што азначае “адчыняць”. У гэты месяц у Італіі адчыняліся дзверы вясны, распускаліся на дрэвах пу­пышкі.

Пачатак апрыліса ў рымлян прысвячаўся двум багіням. 4 кра­савіка распачыналася сямідзённае свята Магалерыя. На ім уша­ноўвалі маці багоў Цыбелі. А свята Цэрэаліі адзначалася ў гонар багіні земляробства Цэрэры, апякункі збожжа і пладоў, маці-карміцелькі ўсіх жывых істот, у тым ліку і людзей. Лічы­лася, што ад яе пайшла ўсякая культура, якая звязана з земля­робствам. “Вынаходніцы” земляробства ахвяравалі мёд, малако, збожжа, розныя плады і кветкі.

Трэцім важным святам былі Паліліі. Яны праводзіліся 21 красавіка ў гонар божышча пастухоў Палеса, якраз у дзень за­снавання Рыма. Падчас святкавання рымляне асаблівую ўвагу звярталі на жывёлу: ачышчалі яе памяшканне, упрыгожвалі зе­лянінаю, абкурвалі сераю. У ахвяру Палесу прыносілі малако. Праводзілі абрады ачышчэння: пастухі пераскоквалі цераз каст­ры з саломы і праганялі праз іх свойскую жывёлу.

Для земляроба настае адказны час: падрыхтоўка насення і вы­бар аптымальнага дня першага ворыва. На яго сяляне некалі ішлі, як на свята, мыліся ў лазні, апраналіся ва ўсё белае, выкон­валі прымеркаваныя да тае нагоды абрады, прытрымліваліся па­вер’яў.

Надзейнай прыкметай гатоўнасці глебы з’яўлялася наступнае: сціскалі ў жмені невялікі яе камяк і з сілай разбівалі воб­зем. Калі рассыпаўся — “засупоньвай хамут”. Пачалі жабы крак­таць — выходзь у поле. Жаўрук зазвінеў — бяры саху ў рукі. Не без падстаў у народзе было прынята выязджаць у поле пасля першага грому: следам за ім усталёўваліся цёплыя пагодлівыя дзянькі. Вопытныя сейбіты аддавалі даніну павагі традыцыям і больш спадзяваліся на сябе, на веды і ўменні. Кідалі зярняты раўнамерна праз крок, пазбягалі неглыбокага іх загортвання. Тэрмін сяўбы залежаў ад рэгіянальных асаблівасцей. У Паазер’і, напрыклад, пасяўную на яравым кліне пачыналі з аўса (“Сей аў­сы ў гразь — будзеш як князь”; “Сей авёс, як камары з’явяцца”). Затым ішоў ячмень і пшаніца. Мелі на ўвазе і такое: як цвіце каліна — без ваганняў сей ячмень; сеялі таксама, калі з’яўля­ліся на елках шышкі чырвоныя, а на соснах зялёныя; з ячменем стараліся ўправіцца да вылету хрушчоў. Пшаніцу сеялі, калі рас­пускалася чаромха, а льном займаліся ў апошнюю чаргу.

Народныя прыкметы дапамагалі селяніну выбраць месца па­севу ў залежнасці ад надвор’я, указвалі на паслядоўнасць вы­рошчвання культур на розных палетках. Так, калі чакалася су­хое лета, то на нізінах высявалі лён і гарох, а на ўзгорках — авёс. Канюшыну сеялі па азімым полі, на папарах — жыта, пасля яго — ячмень, затым — авёс і грэчку, або ячмень — па бульбе, а лён — па канюшыне, ячмені, цаліне ці залежы і г. д.

1/19. Дар’я Вясенняя — свята вясны ў некаторых раёнах (Да­бравольскі, 1914). На апошні сняжок і ранішні мароз сяляне вы­носілі адбельваць палотны.

*Кратчаты (Храстовы, Кросны) тыдзень — пачатак чацвёрта­га тыдня Вялікага посту. Пяклі “храсты” (вырабы з цеста ў вы­глядзе бараны, іншых сельскагаспадарчых прылад), якія бралі на засеўкі.

*Благавесны тыдзень. Хавалі з вачэй кросны і “благавеснавалі” (святкавалі).

4/22. Васіль Сонечнік. “Васіль Сонечнік ледзяшы са стрэх здымае” (Ляснічы, 1990).

5/23. Арына (Ірына). “На Арыну (Ірыну) сей капусту ў расад­ніках (на расаду)” (Б.г.к., 1926; Паўлюкоўскі, 1934).

*Кросная серада (Серадапосце) — серада на чацвёртым тыдні Вялікага посту. Таксама пяклі “храсты”.

6/24. Камаедзіца — язычніцкае свята пакланення мядзведзю, зафіксаванае ў мінулым стагоддзі ў Бягомльскім прыходзе Ба­рысаўскага павета.

СВЯТА КАМАЕДЗІЦЫ

У гэты дзень гатуюць асобную ежу, менавіта: на першую страву — сушаны рэпнік у гонар таго, што мядзведзь харчуецца пераважна раслінным кормам, травамі; на другое падаецца кі­сель, бо звер любіць авёс; трэцяя страва складаецца з гарохавых камоў, ад якіх і само свята атрымала назву Камаедзіцы.

Пасля абеду ўсе — і старыя і малыя — кладуцца адпачываць, але не спяць, а час ад часу пераварочваюцца з боку на бок, нібыта мядзведзь у бярлозе. Цырымонія працягваецца каля дзвюх га­дзін — усё робіцца дзеля таго, каб мядзведзь лёгка падняўся пасля зімовага сну. Потым сяляне ўжо не займаюцца сваімі дзён­нымі справамі, святкуюць. Паводле павер’я, мядзведзь у гэты дзень абуджаецца ад спячкі, выходзіць са сваёй бярлогі. Вось і сустракаюць яго добразычліва.

Пачатак свята бярэ, без сумнення, ад часоў дахрысціянскіх і служыць верагоднай аргументацыяй таго, што ў данай мясцо­васці пакланяліся мядзведзю. Па ўспамінах старажылаў, у гэтым рэгіёне некалі былі магутныя лясы і непраходныя нетры, дзе вялося мноства дзікіх звяроў. Мядзведзь, які вылучаўся сваёй сілаю, ростам, наводзіў страх на людзей. Каб задобрыць яго, людзі і прыдумалі звычай ушаноўваць мядзведзя (Шэйн, 1902)...

“Красавік у полі чорны, а ў бары белы”

Благавеснік — дзень перад Благавешчаннем. На Століншчыне кажуць: “Не так бойся Благовешчэння, як бацька яго. Благавеснік — это бацько Благовешчэння”.

Завітаў бусел-клекатун

7/25. Благавешчанне. Лічылася вялікім святам, святам прылёту бусла. У Драгічынскім раёне, напрыклад, калі ўпершыню бачылі белую птушку, то клікалі: “Бусько, бусько, на Тобі галёпу, а ты мыні дай жыта сторону, на Тобі сырпа, дай мыні жыта снопа” (Талстая, 1984). Галёпы — пшанічныя пірагі ў выглядзе бусла — пяклі і на Гродзеншчыне. Шчасціла нібыта таму, хто ўбачыць першага бусла, які ляціць. А ў таго, каму трапіць на вока стаячы, нібы будуць балець ногі. Дзеці сустракалі птушку радаснай песняй:

Бусел, бусел-клекатун,

Узяў бабу за каўтун...

У гэты дзень забаранялася гарадзіць плот, убіваць у зямлю колле, не пачыналі сеў, не выганялі першы раз кароў, не вывозілі гной у поле. Гаспадыня падымалася раней мужа, каб выканаць абрад “развязвання сахі” (Навагрудскі павет; Крачкоўскі, 1874). У Свіс­лацкім раёне жанчыны не расчэсвалі валасы, каб “куры расаду не дралі”. Пасля абеду ў многіх раёнах Беларусі “гукалі вясну”. Спявалі:

У нас сягоння Благавешчынне.

У нас дзевачкі — дарагі тавар,

У нас хлопчыкі — дзяшовы тавар...

(Гомельскі павет; Радчанка, 1888)

Песні напаміналі пра далёкія часы куплі-продажу нявест і іншыя рэлікты. Моладзь наладжвала гульні, карагоды. На паў­днёвым усходзе Беларусі “вадзілі стралу”.

У валачобных песнях апавядаецца:

Благавешчанне — араты на ніву,

Араты на ніву, сядун на прызбу.

Гаспадару, слаўны мужу,

Слаўны мужу над мужамі,

Вазьмі, ваша, нову сошку

Да й коніка варанога,

Варанога, маладога

Едзь жа, ваша, у чыста поле,

У чыста поле заараць

З соллю, з хлебам...

“Вясня, вясна, што нам прынесла?”

Пра свята ходзіць шмат прымавак: “Да Благавешчання зіму не лай і сані трымай” (Лельчыцкі раён; Цітовіч, 1974); “З бла­гавешчанскага цяляці каровы не ждаці” (Барысаўскі павет; Ляцкі, 1898); “На Благавешчанне дзеўка косу не пляце, птушка гнязда не ўе” (Слуцкі павет; Сержпутоўскі, 1930).

ГУКАННЕ ВЯСНЫ

Дзяўчаты выходзяць да гумнаў, залазяць на стрэхі і, седзячы на іх, спяваюць цыкл вяснянак, у якіх кожны слупок заканчваец­ца выклічнікам “Гу!” Калі ідуць на вуліцу, з тымі ж песнямі во­дзяць “танкі”. У Ельні Чэрыкаўскага павета сыходзяцца ля лазні, збіраюць мялля, г. зн. кастрыцу ад ільну і пянькі, разводзяць агонь. Каля кастра і спяваюць вяснянкі. (“Так палюць мялля ўся­кую вічарыну аж да васкрэсных днёў”.) У некаторых месцах з вё­сак накіроўваюцца на бліжэйшы пагорак, там і “гукаюць вясну”. Нарэшце, дзе гэты звычай забываецца, дзяўчаты спяваюць вяс­нянкі проста ў сябе на прызбах. У апошні час у “гуканні вясны” большы ўдзел прымаюць і дзяўчынкі гадоў 12—14.

Галасістая акарына — дзецям на забаву.

Ганчар з Івянца Франц Целішэўскі

Вось некаторыя вяснянкі:

А ў нас сягодні Благавешчаньня! Гу!

Руднецкія[6] дзевачкі, пярайдзіця к нам. Гу!

А ў нас хлопчыкі — дзяшовый тавар. Гу!

Па дзевяць на шэляг, дзесяты паддачы! Гу!

Руднецкія хлопчыкі, пярайдзіця к нам. Гу!

А ў нас дзевачкі — дарагі тавар. Гу!

Па сто рублёў каса, на тысячы краса. Гу!..

Вясна, вясна, што нам прынясла?

Дзеўкам узросту, а хлопцам каросту!

Дзеўкі смяюцца, а хлопцы шкрабуцца!..

(Гомельскі павет; Раманаў, 1912)

ВАДЖЭННЕ “СТРАЛЫ”

...Дзяўчаты ідуць з пагорка чарадою ўздоўж вуліцы на другі канец вёскі і спяваюць:

Ой, пушчу стрялу да по ўсем сялу.

Ой, і я лелі,— да па ўсем сялу[7].

Ой, ляці, стряла, по конец сяла!

Ой, убій, стряла, добра моладца!

Ой, ляжыць цела, як бумага бела.

Ой, ніхто к целу не прыступіцца.

Прыступілася адна Йванаўна.

Ой, узяла цела да й на ручанькі,

Панесла цела да й да цэркаўкі.

Сама цэркаўка й атварылася,

Самі свечы да запаліліся,

Самі кнігі да зачыталіся.

Ой, сама я села да ля цела бела,

З мяне, маладой, да слёзкі палілі.

Ой, сама я цела да на ручкі ўзяла,

На ручкі ўзяла, ох, заплакала:

— Ох ты цела маё, цела,

Ой, зачым я ля цябе села...

У канцы вёскі дзяўчаты робяць карагод і танцуюць пад спевы. Вечарам у гэты дзень наймаюцца музыкі, і ў абранай хаце наладж­ваецца пагулянка (Рэчыцкі павет; Грузінскі, 1891).

*Засеўкі. Звычайна пачыналі на Хрышчатым тыдні або пасля Благавешчання. Селянін адзяваўся ў чыстае, браў з сабою грам­нічную свечку, “храсты”, асвечаную галінку вярбы, яйкі. Абхо­дзіў тры разы каня з сахою, даваў ахвяру зямлі, духу нівы (ко стачкі ад рытуальнай ежы, яйкі, “храсты”), ставіў галінку вярбы, свечку і араў. Сеялі ў суботу або нядзелю “ў поўню”, каб былі ка­ласы поўнымі (Кобрынскі павет; Крачкоўскі, 1897).

У Гомельскім павеце раілі: “Пшаніцу лепш сеяць у тры тэрміны: раннюю — да Юр’я, сярэднюю — калі ў жыта высып­леце колас і познюю — адначасна з грэчкай. Грэчку ж лепш уся­го сеяць задва тыдні да Купалы” (Раманаў, 1912).

У гонар таго, што асноўныя работы пачыналіся ў селяніна не ў хаце, а на двары і менш прыходзілася карыстацца асвятлен­нем, выконвалі абрад “Жаніцьба коміна” (апісанне яго гл. 14 ве­расня): “Ек засеўкі — будуць топіць, варыць, а до коміна вяжуць хмель да сухімі зернятамі посыпаюць” (Тураўскі слоўнік, 1982).

Благуста — наступны дзень за Благавешчаннем на Корбыншчыне. “На Благусту сій капусту” (Талстая, 1986).

9/27. Матрона. “На Матрону шчупак хвастом лёд прабівае” (Паўлюкоўскі, 1934).

14/1. Прабуджэнне дамавіка. Паўсюдна вядома: “Апрэль — нікому не вер”. У гэты дзень нібыта прабуджаўся дамавік, таму трэба было хлусіць, каб заблытаць яго (Крачоўскі, 1874).

Мар’я. У памяці людзей звязана з разводдзямі, за якімі яна прыходзіла, пасля чаго з’яўлялася надзея на вялікую траву. Калі ў ясную ноч прыбывала вада, то лічылася, што суха будзе ў жніво на хлебнай ніве” (Ляснічы, 1990).

15/2. Палікарп. Дзень Палікарпа асацыіруецца з голадам, бо раней да гэтага часу адсяваліся, і часцей апошнім зернем. “На Палікарпа пачатак бясхлебіцы” (Паўлюкоўскі, 1934).

Незвычайныя пасажыры на Ясельдзе

16/2. Мікіта. На Мсціслаўшчыне гавораць: “На Мікіту няма ні зімы, ні лета”. У іншых раёнах кажуць: “Калі на Мікіту кры­гаход, то няма ні клёву, ні лову рыбаловам” (Ляснічы, 1990).

Пачатак Пахвальнага тыдня — тыдня перад Вербніцай. Наз­ва паходзіць ад дзеяслова “хваліцца”. “Дзіка качка яйцэм похваліцца”; “На Похвальный тыжэнь хаты не начытаюць рабіці. Ка­жуць, урэдный ён” (Лельчыцкі раён); “Похвальная похваліць, то Вэрбная поправіць” (Пінскі раён); “Нельзя беліць хату, снаваць кросна: пахвалісса зрабіць — не пахваліла знасіць” (Мазырскі раён; Талстая, 1986).

Пахвальная пятніца — дзень на Пахвальным тыдні. На Пін­шчыне мылі ўсе дзежкі.

21/8. Руф (Рухлы) — прысвятак, у беларусаў Смаленшчыны лічыўся апошнім днём зімы. Руф рушыць снягі, зіму. “Пуд снег пудзіць, а Рухлы атусюль парушыць — і з гор, і з лясоў, і з раў­коў” (Дабравольскі, 1894).

Радзівонаў дзень — пачатак палявых работ на поўначы Бела­русі (Ляснічы, 1990).

*Мезіна субота — дзень перад Вербніцай (Тураўскі слоўнік, 1984).

*Пахвальная субота — дзень на Пахвальным тыдні. Не пра­цавалі, святкавалі (Талстая, 1986).

23/10. Юры. “Як настане Юр’ева раса — не патрэбна коням аўса” (Сахараў, 1937).

Войцах. “Святы Войцеху выпусціў жаўранка з меху” (Сахараў, 1940).

*Вербніца (Вербіца, Вербіч, Вярба, Вербная нядзеля) — ня­дзеля перад Вялікаднём. Пачатак Вербнага (Страстнага) тыдня. У царкве асвячалі галінкі маладой вярбы, адзін аднаго сцябалі імі, прыгаворваючы: “Вярба б’е, не я б’ю, за тыдзень — Вялік­дзень. Будзь здаровы, як вада, будзь багаты, як зямля!” Галінкі тыя захоўвалі. Прашаптаўшы замову, вярбою гналі першы раз кароў на пашу. “Верба свята — нова лята, верба пасвіці ў поле гнала”. На Тураўшчыне казалі: “Вербіч не пройшоў, то кожуха не кедай. Прыдзе Вербіч — кожуха торбіч” (Тураўскі слоўнік, 1982). У Крупскім раёне гаварым: “Свята Вербніца сошкі правіць” (Грынблат, 1967).

24/11. Анціп — ахоўнік зубоў. Святкаваўся толькі тымі, у каго часта баляць зубы, і знахарамі, якія шэпчуць ад зубнога болю (Раманаў, 1912).

Пачатак * Белага (Вербнага) тыдня. *Чысты панядзелак. Бя­лілі і мылі хаты. Існавала такая прыкмета: як зязюля закукуе за 12 дзён да Юр’я (6 мая) на “голы” лес, то не чакай ураджаю і будзе хварэць жывёла (Раманаў, 1912; Цэбрыкаў, 1862).

25/12. Марк. “Дождж на Марка, дык зямля, як скварка” (Б. с. к., 1937). У Свіслацкім раёне, дзе многія ведаюць польскую мову, згадваючы Вялікдзень, кажуць: “Ек бэндзе Вельканец на свянтэго Марка, то на земі не бэндзе ні еднэго недовярка” (не зусім веруючага).

*Чысты аўторак. На Случчыне сцвярджалі: “У Чысты паня­дзелак і аўторак не можна ў хаце трымаць чаго-небудзь нечыста­та, бо на людзей і на говядо нападуць паршы” (Сержпутоўскі, 1930).

26/13. Серада, пятніца паміж рускім і каталіцкім Юр’ем. На Віцебшчыне лічылі: калі ў гэты перыяд народзіцца жарабя, то яго з’есць воўк (Нікіфароўскі, 1897).

*Дравяная страсць — серада на Страстным (Белым) тыдні. Мыюць у хаце ўсё драўлянае (Талстая, 1986).

*Дравесны чацвер — тое, што і серада.

*Чысты (Жыльны, Вялікі) чацвер (Жыльнік) — чацвер на Вербным тыдні. Хадзілі мыцца ў лазню, на “бягучую ваду”, на расу, каб не было на целе хвароб, клапоў у хаце: “Чысты чацвер вулкі чысце, дваркі мяце, слядкі кладзе... к святому Вялічку”. У хаце ўжо ўсё было памыта, бо, як лічаць на Свіслаччыне, у гэты дзень нельга мыць — “зальеш Хрысту вочы”. Варылі вячэру (нават з дванаццаці страў), у некаторых раёнах не елі — “жыльнікавалі” да Вялікадня. У Смаленскай губерні заклікалі на вячэ­ру “марозам”:

Мароз, мароз,

Ідзі кісель ісць!

Ня бей наш авёс.

Вясна-красна

Каля рэчышкі ішла,

К нам прышле,

Лета прынісла.

(Дабравольскі, 1914)

Аралі і сеялі. “Чысты чацвер ячмень засяваець”; “Вялікі чвэр­так — гаспадар ідзець у поле з сівым канёчкам ды із плужочкам, пачынаець поле араць яравое”. Прыкмячалі: як на Чысты чацвер добрае надвор’е, то і на Ушэсце будзе такое ж.

У Лельчыцкім раёне праводзілі абрад “мыцця хлебнай дзеж­кі”. Каля хаты рабілі “аганец” (касцёр) са смецця, падмеценага ў хаце і вакол яе. Дзежку ля “аганьца” мылі. Затым аблівалі выкарыстанай вадою хату. На Мсціслаўшчыне раніцай пралі ле­ваю рукою “чацвярговыя ніткі”. Потым сатканым з іх палатном перавязвалі раны. Наглядалі за надвор’ем: дождж у той дзень абяцаў малако ў кароў.

ЧЫСТЫ ЧАЦВЕР

...Напярэдадні яго выстаўляюць на двор кавалак хлеба і калі­ва солі, і калі хлеб на працягу ночы не замерзне, то яравыя не пашкодзяцца ад маразоў. Для здароўя карысна той хлеб з’есці пасля лазні, у якой мыюцца да ў:ходу сонца, гаворачы, што і во­ран перад гэтым днём “купае сваіх дзяцей”.

Некаторыя, збіраючыся ў лазню, бяруць з сабою маленькі каменьчык і становяцца на яго праваю нагою ў час аблівання. Камень іншы раз зберагаюць да будучага года. Залазячы на палок, прыгаворваюць: “Хрышчоны на палок, нехрышчоны з палка”. Выходзячы з лазні, пакідаюць на палку вядро вады і венік для “хазяіна” і, перахрысціўшыся, шэпчуць: “Табе баня — на стаянне, а нам — на здароўе”. Словам “хазяін” велічаюць дама­вога, словам “нехрышчоны” просяць нячыстага пакінуць палок.